Kompton effekti 2

c

м

kг

meU

р

/

10

6

,

6

2

23











 

Bu  impuls  trubka  o‘qi  bo‘ylab  yo‘naltirilgan.  Noaniqliklar  munosabatidan 

kelib  chiqadiki,  oqim  shakllanishida  elektronlar  oqimi  o‘qiga  perpendikulyar 



r 

nazorat qilinmaydigan impuls yuboriladi: 

c

м

kг

D

h

р

/

10

6

,

6

/

29













 

Kineskop  ekranigacha  elektronlar 

м

L

5

,

0



  masofani  uchib  o‘tsin. 

Elektronning  to‘lqin  xususiyati  bilan  asoslangan  ekrandagi  g‘ijim  kegan  dog‘ 





 

quyidagini 

.

10

5

5

cм

L

р

р















 

tashkil  etadi. 



ℓ <<

D

  bo‘lganda  televizor  kineskopidagi  elektronlar  harakatini 

mumtoz  mexanika  qonunlari  yordamida  qarash  mumkin.  Shunday  qilib, 

noaniqliklar  munosabati  yordamida  u  yoki  bu  holatlarda  mumtoz  fizika  qonunlari 

to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlash mumkin. 

Yana  bir  xayoliy  eksperimentni  ko‘rib  chiqamiz:  ikki  tirqishdagi  elektronlar 

oqimi difraksiyasi (19.8-rasm). Bu eksperiment tuzilishi Yung optik interferension 

tajribasi tuzilishiga to‘g‘ri keladi. Bu eksperiment tahlili kvant nazariyasida paydo 

bo‘ladigan  mantiqiy  qiyinchiliklarni  ko‘rsatish  imkonini  beradi.  Fotonlar 

konsepsiyasidan  kelib  chiqib  Yungning  optik  tajribasini  tushuntirishda  xuddi 

shunday muammolar paydo bo‘ldi. 

---

Agar  ikki  tirqishdagi  elektronlar  difraksiyasini  kuzatish  bo‘yicha  tajribada 

tirqishlarni bittasini yopsa unda interferension chiziqlar yo‘qoladi. Va tirqishlardan 

birida  difraksiyalangan  elektronlarning  taqsimlanishini  fotoplastinkka  hisobga 

oladi  (19.7-rasm).  Bu  holatda  fotoplastinkagacha  uchib  boradigan  hamma 

elektronlar  yagona  ochiq  tirqish  orqali  o‘tadi.  Agar  ikki  tirqish  ham  ochilsa  unda 

interferension  chiziqlar  paydo  bo‘ladi  va  shunda  u  yoki  bu  elektron  qaysi  tirqish 

orqali uchib o‘tadi degan savol paydo bo‘ladi? 

 

rasm. Ikki tirkish orkali utgan elektronlar difraksiyasi. 

Psixologik  tomondan  shuni  tushuntirish  juda  qiyinki,  bu  savolga  javob  faqat 

bitta  bo‘lishi  mumkin:  Elektron  ikki  tirqish  orqali  uchib  o‘tadi.  Biz  mikrozarralar 

oqimini  kichik sharchalarning  yo‘naltirilgan  harakati  kabi  tasavvur  qilamiz  va  bu 

harakatni  tasavvur  qilish  uchun  mumtoz  fizika  qonunlarini  qo‘llaymiz.  Elektron 

(va  har  qanday  boshqa  mikrozarralar)  nafaqat  korpuskula,  balki  to‘lqin 

xususiyatiga ham egadir. 

Elektromagnit yorug‘lik to‘lqini ikki tirqish orqali qanday o‘tishini Yung optik 

tajribasida oson tasavvur qilamiz, chunki to‘lqin bo‘shliqda lokallashmagan.  Agar 

fotonlar konsepsiyasi qabul qilinsa unda biz har bir foton lokallashmaganligini tan 

olishimiz  kerak.  Fotoplastinkagacha  foton  harakati  trayektoriyasini  kuzatib 

bo‘lmagani  kabi  foton  qaysi  tirqish  orqali  uchib  o‘tganligini  ko‘rsatish  va  u 

tushadigan  nuqtani  ko‘rsatish  mumkin  emas.  Tajriba  shuni  ko‘rsatadiki,  foton 

---

interferometr  orqali  donalab  uchib  o‘tgan  holda  ham  ko‘pgina  mustaqil  fotonlar 

uchib o‘tganidan keyin  ham  interferension manzara baribir sodir bo‘ladi. Shuning 

uchun  kvant  fizikasida  shunday  xulosa  qilinadi:  Foton  o‘z-o‘zi  bilan 

interferensiyalashadi. 

 

 

rasm. Zarralarning to‘lqin xususiyatini tekshirish modeli 

 

Yuqorida  aytib  o‘tilganlarning  hammasi  ikki  tirqishdagi  elektron  difraksiyasi 

tajribasiga  tegishlidir.  Ma’lum  eksperimental  faktlarini  hammasini  shunday 

tushuntirish  mumkinki,  agar  har  bir  alohida  elektronning  de-Broyl  to‘lqini  bir 

vaqtda  ikki  tirqish  orqali  o‘tadi  deb  tushunilsa,  buning  natijasida  interferensiya 

---

sodir 

bo‘ladi. 

Elektronning 

donalab 

oqimi 

ham 

uzoq 

 

ekspozitsiyada interferensiya beradi, chunki, elektron foton kabi o‘z–o‘zi bilan 

interferensiyalashadi. 19.20-rasm. Elektronlar difraksiyasi modeli