Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

ishchi 1 – “umuman ish, jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi kishi”;

ishchi 2 – “zavod va fabrikada dastgoh, apparatni boshqaruvchi mutaxassis”.

Birinchi ifoda qolipning har ikki tomoniga shakl va ma’no jihatidan mos bo‘lganligi uchun nutqiy so‘z hisoblanadi. Ikkinchi ifoda esa qolipdan mazmunan uzilganligi uchun leksema hisoblanadi. Birinchi so‘z ikkinchi leksemaning nutqiy hosilasi emas. Ularni omonimlar sifatida qarash lozim.

Qolip hosilasi sifatida u qolipning chap tomoni xususiyatini o‘zida mujassamlashtirgan. Chunki ishchi leksemasining shakliy tomoni, ya’ni nomemasida qolipning ot + -chi umumiyligi zarrasi, ko‘rinishi voqelangan. Leksema sememasi esa “shu otdan anglashilgan narsa bilan shug‘ullanuvchi shaxs” mohiyati ko‘rinishiga emas, balki uning toraygan, ma’lum bir ixtisosni anglatuvchi ko‘rinishi holatiga ega bo‘lib qolgan. ishchi leksemasiga qiyosan olinadigan, deylik, kitobchi so‘zida so‘z yasash qolipining shakliy tomonidan ham, ma’noviy tomonidan ham uzilish kuzatilmaydi. Yoki yozuvchi leksemasi va yozuvchi so‘zini qiyoslaylik. Har ikkala hosila ham fe’l + uvchi = shu fe’ldan anglashuvchi harakat bilan shug‘ullanuvchi shaxs qolipi mahsuli. Uni gap tarkibida kuzatamiz: 1. Yozuvchi hayotni teranroq kuzatadi. 2. Insho yozuvchi ijodkorligini namoyon qilishi kerak.

Birinchi gapda yozuvchi leksemasi kasbni anglatib, ixtisoslashgan ma’noga ega. Ikkinchi gapda esa leksema muayyan yozish harakatini bajaruvchi shaxsni ifodalagan. “Adib” ma’nosidagi yozuvchi leksemasi shaklan emas, balki ma’noviy jihatdan qolipdan uzilgan, ixtisoslashgan ma’noli leksemadir. Ikkinchi hosila esa ham shaklan, ham mazmunan qolipga muvofiq kelganligi bois, nutqiy yasama so‘z hisoblanadi. Leksema hosil bo‘lishining bu usuldagi boshqa ko‘rinishi sifatida so‘zning atamaviy ma’no kasb etishi (qo‘shish, ayirish, bo‘lish so‘zlar)ni ham ko‘rsatish mumkin.

Ixtisoslashgan leksemalar leksema hosil bo‘lishining eng quyi darajasidir.