Kasb-hunar maktabi payvandlash brikmalari defektoskopiyasi

6.1-jadval

	Legirlovchi elementlarning belgilanishi
Nomi		Elementning Mendeleyev davriy		Metalni markalashdagi
		sistemasidagi shartli belgisi		belgisi
Azot		N		A*
Niobiy		Nb		B
Volfram		W		V
Marganets		Mn		G
Mis		Cu		D
Selen		Se		Е
Kobalt		Co		K
Molibden		Mo		M
Nikel		Ni		N
Bor		B		R
Kremniy		Si		S
Titan		Ti		T
Vanadiy		V		F
Xrom		Cr		X
Aluminiy		Al		Yu

* Yuqori legirlangan po‘latlarda belgi oxirgi markasini qo‘yish mumkin emas.
Chiqarilgan har qaysi sim partiyasida sertifikat bo‘lishi ke­ rak. Unda sim qaysi zavodda ishlab chiqarilgani, simning nomi va po‘lat markasi, po‘latning kimyoviy tarkibi, sinash natijalari, vazni va boshqa zarur ma’lumotlar ko‘rsatiladi.

O‘zini-o‘zi himoya qiladigan, ya’ni yaxlit legirlangan sim bi­ lan himoya muhitsiz (ochiq yoy bilan) payvandlash usuli ishlabchiqilgan va muvaffaqiyat bilan qo‘llanmoqda. Bu usul uchun qo‘llanadigan maxsus elektrod simlari metalining tarkibida qay­ taruvchi va turg‘unlashtiruvchi elementlar bo‘ladi. Payvandlashda marganets va kremniyning kuyib ketishi ularning sim metalidagi miqdori ko‘pligi hisobiga kompensatsiyalanadi. Elektrod simidagi aluminiy, titan, sirkoniy va seriy payvandlash vannasining yaxshi oksidsizlanishini ta’minlaydi va shlakka o‘tib ketuvchi birikma­ lar hosil qiladi. Bundan tashqari, bu elementlar azotning ta’siri­ ni neytrallaydi. Seriy va sirkoniyning kiritilishi chok metalining zarbiy qovushqoqligini va plastikligini oshiradi. Ular shuningdek, payvandlash jarayonining barqaror bo‘lishiga va metalning kam­ roq sachrashiga ko‘maklashadi. Bu usul bilan karbonat angid­ rid gazi muhitida to‘g‘ri qutbli o‘zgarmas tok bilan payvandlash mumkin, bu esa eritib qoplash koeffitsientini hamda payvand­ lash unumdorligini ancha oshirishga imkon beradi. Bu usulda payvandlash uchun Ñâ–20ÃÑÒÞA va Ñâ–15ÃÑÒÞÖÀ rusumli simlar ishlatiladi.

ÃÎÑÒ 7871–75 «Alumin va alumin qotishmalaridan tayyor-langan payvandlash simi» aluminiy va uning qotishmalarini pay­ vandlash uchun ishlatiladigan 14 xil simlarini namoyish etadi, bulardan:

– toza aluminiylar uchun ÑâA97, ÑâA85T, ÑâA5;

– aluminiy-marganets qotishmalari uchun ÑâAÌö;

– aluminiy-magniy qotishmalari uchun ÑâÀÌã3; ÑâAÌã4; ÑâÀÌã5; ÑâÀÌã 6; Ñâ1557; ÑâÀÌã61; ÑâÀÌã63;

– aluminiy-kremniy qotishmalari uchun ÑâAK5; ÑâAK10; Ñâ1201.
Payvand sim 0,8 mm dan 12,5 mm gacha diametrda ishlab chiqariladi.
ÃÎÑÒ 16130–90 «Mis va mis asosli qotishmalaridan tash-kil topgan payvandlash uchun simlar va chiviqlar» mis va uning qotishmalarini payvandlash uchun qo‘llaniladigan 17 xil payvand­ lash simlari (M1; M1r; MÑð1; MÍÆ5–1; MÍÆKT5–1–0,2–0,2; ÁðKMö3–1; ÁðAMö9–2; ÁðX0,7; ÁðXÍT; ÁðÍÑð; ÁðÀÆìö10–3–1,5; ÁðOÑ4–3; ÁðOÔ6,5–0,15; Ë63; ËO60–1; ËKÁO62–0,2–0,04–0,5; ËK62–0,5) va 5 xil chiviqlar (M1ð; M2ð; ËÌö58–2; ËÆMö59–1–1; ËOK59–1–0,3) turlarini namoyish etadi. Simlar diametri 0,8 mm dan 8 mm gacha bo‘lib, 14 turdagi diametrlardan iborat. 6 va 8 mm li chiviqlar mavjud. Payvandlash simlari mis va uning qotishmalari singari belgila­ nadi, ya’ni raqamlar va harflar shunday belgilanadi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra po‘lat uglerodli va legirlangan bo‘ladi. Uglerodli po‘lat kam uglerodli (uglerod miqdori, 0,25% ga­ cha), o‘rtacha uglerodli (uglerod miqdori 0,25 dan 0,45% gacha) va ko‘p uglerodli (uglerod miqdori 0,45 dan 2,14% gacha) bo‘ladi. Tarkibida ugleroddan tashqari legirlovchi elementlar (xrom, ni­ kel, volfram, vanadiy va boshqalar) bo‘lgan po‘lat legirlangan po‘lat deyiladi. Legirlangan po‘latlar kam legirlangan (ugleroddan tash­ qari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 2,5% dan kam); o‘rtacha legirlangan (ugleroddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘in­ disi 2,5 dan 10% gacha), ko‘p legirlangan (ugleroddan tashqari

legirlovchi komponentlar yig‘indisi 10% dan ortiq) bo‘ladi. Mikrostrukturalariga ko‘ra po‘lat perlitli, martensitli, austentli, ferrit va karbidli sinfga bo‘linadi.

Ishlab chiqarish usuliga ko‘ra po‘latlar quyidagilarga bo‘linadi:

oddiy sifatli (uglerod miqdori 0,45% gacha), qaynaydigan, chala qaynaydigan va qaynamaydigan po‘latlar. Qaynaydigan po‘latni metalni kremniy yordamida ma’lum darajada oksidsiz­ lash yo‘li bilan olinadi, bu po‘latda 0,05% gacha kremniy bo‘ladi. Qaynamaydigan po‘latda 0,12% kremniy bo‘lib, u bir jinsli bo‘la­ di. Chala qaynaydigan po‘latning tuzilishi qaynaydigan va qayna­ maydigan po‘latlar oralig‘ida bo‘lib, unda 0,05—0,12% kremniy bo‘ladi;

sifatli po‘lat – uglerodli yoki legirlangan, bularda oltingu­ gurt va fosfor miqdori 0,04% dan ortmasligi kerak;

yuqori sifatli po‘lat – uglerodli yoki legirlangan, ularda oltingugurt va fosfor miqdori mos ravishda 0,030 va 0,035% dan oshmasligi kerak. Bunday po‘latlarda metalmas aralashmalar juda kam bo‘ladi va markasi belgisiga A harfi qo‘shib qo‘yiladi.

Vazifasiga ko‘ra po‘latlar konstruksion (mashinasozlik), asbob­ sozlik, qurilish va alohida fizik xossali po‘latlarga bo‘linadi.

22- Mavzu: payvandalsh simlari, flyuslarni nazorat qilish mohiyati
Reja

1. 
   Payvandlash simi
   
2. 
   Kukunli similar
   
3. 
   Payvandlash fluslari
   
4. 
   Erigan fluslar.
   

Payvandlash simidan qoplamli elektrodlarning eriydigan o‘zaklari yasaladi. Flus ostida va muhofaza gazlari muhitida pay­ vandlashda payvand sim eriydigan qoplamsiz elektrod sifatida ishlatiladi. ÃÎÑÒ 2246–70 «Payvandlash po‘lat simi»ga ko‘ra payvand sim 0,3; 0,5; 0,8; 1; 1,2; 1,4; 1,6; 2; 2,5; 3,0; 4; 5; 6; 8; 10 va 12 diametrda ishlab chiqariladi. Birinchi yetti diametrli sim­ lar asosan himoya gazlari muhitida yarim avtomatik va avtoma­ tik payvandlashga mo‘ljallangan. Flus ostida yarim avtomatik va avtomatik payvandlash uchun 2–6 mm diametrli sim ishlatiladi. Diametri 1,6 – 12,0 mm bo‘lgan simdan elektrodlarning o‘zak­ lari tayyorlanadi. Sim og‘irligi ko‘pi bilan 40 kg ga boradigan buxta-o‘ram tariqasida ishlab chiqariladi. ÃÎÑÒ 2246–70 kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lgan po‘lat sim­ larning quyidagi 77 ta markasini ishlab chiqishni nazarda tutadi: tarkibida 0,12% gacha uglerod bo‘lgan va oz hamda o‘rtacha uglerodli, shuningdek, ba’zi bir kam legirlangan po‘latlarni pay­ vandlashga mo‘ljallangan kam uglerodli simlar, ular jumlasiga, Ñâ– 08, Ñâ–08A, Ñâ–08AA Ñâ–08ÃA, Ñâ-10ÃA, Ñâ-10Ã2 lar kiradi;

tegishli markalardagi kam legirlangan po‘latlarni payvand­ lashda ishlatiladigan marganets, kremniy, xrom, nikel, molibden va titan bilan legirlangan simlar; bunday simlarga jami 30 marka sim, shu jumladan, provoloki Ñâ–08ÃÑ, Ñâ–08Ã2Ñ, Ñâ-12ÃÑ va boshqalar kiradi; maxsus po‘latlarni payvandlash va eritib yopishtirish uchun mo‘ljallangan ko‘p legirlangan Ñâ–12X11ÍÌÔ, Ñâ–12X13, Ñâ– 08X14ÃÍÒ va boshqa markadagi simlar; jami 41 ta marka. Payvandlash simining belgisi Ñâ (payvandlash) harfi bilan va uning tarkibini bildiruvchi harfiy-raqamli belgi bilan belgilanadi. Birinchi ikki raqam simda uglerod foizining yuzdan bir ulush­ laridagi miqdorini ko‘rsatadi. So‘ngra harf va raqam (raqamlar) bilan navbati bilan legirlovchi elementlarning nomi va foizlar­ dagi miqdori ko‘rsatilgan bo‘ladi. Legirlovchi element miqdori 1

dan kam bo‘lsa, bu elementning nomini bildiruvchi harfning o‘zigina qo‘yiladi. Legirlovchi elementlarning shartli harfiy bel­ gilari 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan. Po‘lat markasi oxiridagi A harfi uning juda yuqori sifatli eka­ nini va unda oltingugurt va fosfor miqdori juda kam ekanligini bildiradi. Payvandlash simlarining diametrlari esa raqam bilan, ularning markalari oldiga yozib ko‘rsatiladi.

Misol: 3-Ñâ10Ã2ÑMA ÃÎÑÒ 2246–70 Bu quyidagicha o‘qiladi: simning diametri – 3 mm, payvand­ lash uchun mo‘ljallangan, uglerod – 0,10%, marganets – 2%, kremniy va molibden 1% atrofida, oltingugurt va fosforlarning miqdori 0,01%dan kamaytirilgan.
Ko‘pgina hollarda payvandlash simlarining markalari oxirida quyidagi harflarni uchratishimiz mumkin:
«O» – simning sirti mis qatlami bilan qoplanganini bildiradi. «Ý» – ushbu sim qoplamali elektrod tayyorlashda ishlatilishini bildiradi.«Ø» – bu sim elektr-shlak usulida eritilgan po‘latdan tayyor­ langanligini bildiradi. «ÂÄ» – bu sim vakuum-yoyli usulida eritilgan po‘latdan tayyorlanganligini bildiradi. «ÂÈ» – bu sim vakuum-induksion usulda eritilgan po‘latdan tayyorlanganligini bildiradi. Simning sirti toza va silliq, kuyindisiz, zanglamagan va moysiz bo‘lishi kerak. Payvandlashning mexanizatsiyalashtirilgan usul­ larida ishlatiladigan sim sirtiga mis qoplab chiqarilishi mumkin
. Kukunli simlar Hozirgi vaqtda legirlangan qimmatbaho sim o‘rniga diametri 2,5 mm dan 5 mm gacha trubacha qilib o‘ralgan va ichi zarur tarkibdagi poroshok bilan to‘lg‘azilgan yupqa po‘lat lentadan ibo­ rat poroshok elektrod sim ishlatiladi.Kukunli sim eritib qoplangan metalning istalgan tarkibda hosil qilishga imkon beradi hamda ularni po‘lat, cho‘yan, rangli metallar, qattiq qotishmalarni payvandlashda va eritib qoplashda ishlatish mumkin.Payvandlashda qo‘shimcha himoya qilishni talab etmaydigan simlar (o‘zini-o‘zi himoya qiladigan simlar) va gazlar bilan (hi­ moya qilinadigan payvandlash zonasida) foydalaniladigan simlar keng tarqalgan.Kukunli simlar turli xil markalarda ishlab chiqiladi:– kam uglerodli po‘latlarni payvandlash uchun — ÏÏ–1ÄÑÊ,– 11, ÏÏ – 6KÄ;– uglerodli legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlash uchun – ÏÏ-AÍ3, ÏÏ-AÍ11, ÏÏ-AÍ23.Kam uglerodli po‘latni payvandlash uchun ishlatiladigan kukun quyidagi tarkibga ega: 0,18 – 0,2% uglerod, 1,9 – 2,5% marganets, 0,9 —1,0% kremniy, qolgani temirdan iborat kukun ishlatiladi.Kukunli simlar tavsifi 6.2-jadvalda keltirilgan.Kukunli sim tayyorlash jarayonining sxemasi 6.2-rasmda ko‘rsatil-gan.

6.2-rasm Kukunli sim tayyorlash sxemasi.