Kasb hunar kollej o‘quvchilar. Xidirov J

 

 

 

I BOB 

MUAMMONING NAZARIY JIHATDAN TADQIQ ETILISHI 

1.1

 

. Ilk o‘spirinlik davrida muloqatning o‘ziga xosligi 

O‘tish davrining o‘ziga xosligi an’analaridan biri ota-onalar, o‘qituvchilar va 

kattalar  bilan  bo‘ladigan  muloqatdan  tengdoshlari  bilan  bo‘ladigan  muloqatga 

o‘tishidir. 

Muloqotning  bunday  o‘zgarishi  sekin  yoki  bosqichma-bosqich  yuz  berishi, 

turl  faoliyat  sohalarida    namoyon  bo‘lish  mumkin.  Tengdoshlari  bilan  muloqatga 

bo‘lgan  ehtiyojning  o‘rnini  bosa  olmadi.  Bunday  ehtiyoj  bola  taraqqiyotida  juda 

erta paydo bo‘ladi, tobora kuchayib boradi. 

 

Hatto  maktabgacha  tarbiya  yoshida  tengdoshlari  bilan  bo‘ladigan 

munosabatlarning etishmasligi muloqatchanlik (kommunikativlik) qobiliyatlarning 

taraqqiyotiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  O‘smirlar  xulq-atvor  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra 

jamoa va guruh faoliyati bilan belgilanadi. 

 

Birinchidan:  tengdoshlari  bilan  muloqot  axborot  olishning  o‘ziga  xos 

maxsus kanali bo‘lib, u orqali o‘smir yoki o‘spirin juda ko‘p zarur xabarlarni, xatto 

u  yoki  bu  sabablarga  ko‘ra  kattalar  ularga  aytmaydigan  ma’lumotlarni  ham  bilib 

oladilar.  Masalan:  jins  bilan  bog‘liq  ko‘pgina  ma’lumotlarni  ular  tengdoshlaridan 

oladilar. 

 

Ikkinchidan:  bu  shaxslararo  munosabatlarning  maxsus  turidir.  Guruhiy 

o‘yinlar  va  boshqa  qamrovdagi  faoliyat  turlari  ijtimoiy  o‘zaro  ta’sir  malakalari, 

jamoa intizomiga ko‘nikmasi, o‘z huquqlarini himoya qilish, shaxsiy manfaatlarini 

jamiyat  qiziqishlari  muvofiqlashtira  olish  ko‘nikmalarini  shakllantiradi.  O‘zaro 

munosabatlarning  teng  huquqlilik  tamoyili  asosida  tashkil  etiladi,  barcha  o‘z 

mavqeini oqlashi kerak bo‘lgan. O‘smirlar jamoasida kattalar uchun zarur bo‘lgan 

kommunikativ sifatlari shakllanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. 

---

 

9 

 

Uchunchidan: bu xissiy aloqaning o‘ziga xos turidir. O‘smirlik va o‘spirinlik 

davridagi  muloqat  psixologiyasi  muayyan  guruhga  mansublik  ehtiyojini  va 

muloqatga bo‘lgan ehtiyojining o‘ziga xos ta’siri asosida tashkil qilinadi. O‘smirlik 

va o‘spirinlik kattalar nazoratidan qutilishga intiladilar. Bunday ehtiyojlar nafaqat 

ijtimoiy  mustaqillik  intilishida,  balki  xududiy  va  daxlsizlikka  intilishda  namoyon 

bo‘ladi. Ingliz psixologi Djon Koulman (1974) tomonidani 11-13 va 15-17 yoshli 

o‘g‘il  va  qiz  bolalarga  «Agar  odam  yolgiz  bo‘lsa…»  iboralarini  davom  ettirish 

topshirig‘i berilgan. Javoblar ijobiy javoblar masalan «agar inson yolg‘iz bo‘lsa u 

asabiylasha  boshlaydi»  kabi  fikirlar  o‘z  aksini  topadi.  Tajribada  aniqlanishicha 

o‘smirlikdan  o‘spirinlikka  o‘tib  borgan  sari  ijobiy  javoblar  ortib,  salbiy  javoblar 

kamayib  boradi.  Agar  yolg‘iz  qolishda  qo‘rqsa  o‘spirin  yolg‘izlikka  intiladi. 

O‘spirinlar  qanchalik  mustaqillikka  ega  bo‘lsa,  yolg‘iz  qolishga  ehtiyoj  va 

qobiliyat  shunchalik  kuchli  bo‘ladi.  Yoshi  bilan  bog‘liq  qiyinchiliklar  orasida 

paydo  bo‘ladigan  yolg‘izlik  xissi  muloqatga  chanqoqlik  ehtiyojini  vujudga 

keltiradi.  Bunday  guruhlarda  aspirant  kattalar  tomonidan  inkor  etilgan  barcha 

narsaga  ega  bo‘ladi.  Xissiy  ishqlik  zerikishdan  xolos  bo‘lish  o‘z  qadr-qimmatini 

anglash vujudgva keladi. Muloqatga bo‘lagn ehtiyoji shu darajada kuchliki, o‘smir 

faqat  bir  kun  hatto  bir  soat  ham  har  qanday  guruhdan  ajralgan  holda  yashay 

olmaydi. Ayniqsa bu ehtiyoj ug‘il bolalarda kuchli bo‘ladi. 

 

O‘spiprinlik davridagi muloqatga ehtiyoj asosida yashiringan ijtimoiy hulq-

atvor  motivlari  rang-barang  va  individuallikga  ega.  Ayrim  o‘smirlar  bunday 

guruhda o‘z-o‘ziga xurmatini  mutsahkmlash, insoniy  qadr- qimmatini tan olishini 

qidiradi,  ikkinchisi  uchun  guruh  xayotiga  qo‘shilib  ketish,  xissiy  yaqinlik  muhim 

ahamiyatga  ega.  Yana  bir  o‘smir  uchun      bunday  guruhlar  boshqalar  ustidan 

hukmronlik  qilish  ehtiyojini  qondirsa,  boshqalar  uchun  etishmayotgan  axborotni 

topish,  muloqatchanlik  sifatlarini  rivojlantirishning  eng  qulay  sharoiti  bo‘lib 

xizmat  qiladi.  Bu  motivlarning  ko‘pchiligi  bir-  biri  bilan  qo‘shilib  ketadi  va  to‘la 

anglab  etilmaydi.  O‘smirlar  va  o‘spirinlar  guruhi  uchun  xos  bo‘lgan    tipik 

xususiyat-  yuqori  darajadagi  konformlikdir.  O‘zining  mustaqilligini  doimo 

ta’kidla’ turadigan o‘smir o‘z guruhi fikriga tanqidiy munosabatta bo‘lmaydi. 

---

 

10 

 

 To‘la  mukamallikga  erishilmagan  «men»  kuchli  «biz»  ga  ehtiyoj  sezadi. 

Shuni  ta’kidlash  joizki,  o‘spirinlik  davridagi  muloqatchanlik  sifatlari  va  muloqat 

uslubi  o‘g‘il  va  qiz  bolalarda  bir  xil  emas.  Bu  xolat  muloqatchanlik  darajasi  va 

muloqatga ehtiyojda ham  aksini topadi. Bir qarashda barcha yosh  davrlarida ham 

ug‘il  bolalarda  muloqatchanlik  qizlarga  qaraganda  kuchliroq  bo‘lgan.  Ilk  bolalik 

davridan ug‘il bolalar qizlarga nisbatan boshqalar bilan muloqatda faolroq, hamda 

hamkorlikdagi 

uyinlarga 

bog‘liq 

holda 

qo‘shilib 

ketadigan 

bo‘lishadi. 

Tengdoshlari  jamoasiga  bog‘lanish,  ular  bilan  muloqat  barcha  yoshdagi  erkaklar 

uchun  ham    muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  muloqatchanlik  darajasidagi  jinsiy 

tafovutlar  qanchalik  miqdoriy  jihatdan  bo‘lsa,  shunchalik  sifat  jihatdan  ham  farq 

qiladi.  O‘g‘il  bolalar  uchun  kuch  ishlatib  o‘ynaladigan  uyinlar  xissiy  qoniqish 

berish  bilan  birga  musobaqa  kayfiyatini  ham    vujudga  keltiradi  hamkorlikdagi 

faoliyat  mazmuni  va  ulardagi  shaxsiy  muvofaqqiyat  o‘smir  uchun  ayrim  uyin 

ishtirokchilariga  nisbatan  bo‘lgan  xissiy  munosabatlardan  ham  ko‘ra  ko‘proq 

ahamiyat  kasb  etadi.  Qizlar  uyushmalari  esa  ko‘proq  passiv  ko‘rinadi,  ammo 

do‘stona va tanlovchanlik tabiatga ega. Psixologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, ug‘il 

bolalar  uyin  jarayonida  dastlab  rasmiy  munosabatlarga  kirishib,  so‘ngra  bir-

birlariga  nisbatan  ijobiy  qiziqish  paydo  bo‘ladi.  Qiz  bolalarda  esa  aksincha 

o‘zlariga  yoqqan  kishilar  bilan    muloqat  o‘rnatish,  birlamchi  hamkorlikdagi 

faoliyat mazmuni esa ikkinchi darajasidir. 

 

Maktab  o‘quvchilarini  esa  (D.Eder,  M.Xolmenen)  sotsiometrik  tadqiqot 

orqali  o‘rganilganda  shu  narsa  m’lum  bo‘ldiki,  qizlar  o‘rtasidagi  kichik  juftliklar 

begona  kishilar  uchun  yopiq,  ammo  ota-ona  va  oilada  uzviy  bog‘liq  bo‘ladi. 

Kattalar  ta’siridan  ham  xom  bo‘ladi.  Muhim  jinsiy  tafovutlar  empativlik 

(boshqalarga jinsiy hamdardlik bildirish) darajasida ham namoyon bo‘ladi. Ayollar 

har doim, har bir yosh davrida erkaklarga nisbatan ta’sirchan bo‘ladi. Turli-tuman 

axborot va o‘z ichki duyonlarini boshqalarga ochish ehtiyoj ham ustun bo‘ladi.  

 

O‘z  davrida  J.Piaje  ham  o‘g‘il  va  qiz  bolalarda  o‘yin  qoidalariga  fikr 

yuritadi.  O‘g‘il    o‘yin  qoidalariga  et’ibor  beriladi.  Uyin  qoidalarining  buzilishi 

jiddiy  ziddiyatlarin  yuzaga  keltiradi.  Bu  sohada  qizlar  sabr-toqatli  bo‘lib,  ular 

---

 

11 

uchun  ramiy  qoidalardan  ko‘ra,  shaxsiy  munosabatlar  ko‘proq  ahamiyatga  ega 

bo‘ladi. 

V.M.Knyazeva 

tadqiqotiga 

ko‘ra 

ayollar 

insoniy 

fazilatlarni 

baholaganlarida, odamlarga bo‘lgan munosabatlarini, erkaklar esa ish bilan bog‘liq 

sifatlarini asos qilib olishadi. 

 

Fikirlash  uslubi  tarbiya  xususiyatlari  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Qiz  bolalarni 

erta  va  izchil  sur’atda  o‘zidan  kichiklarga  g‘amho‘rlik  qilishga  o‘rgatib  boriladi. 

Bu  ularni  shaxsiy  ta’sirlanuvchan  va  muloqatda  juda  nozik  tabiatli  qilib  quyadi. 

Xisssiy  yordamchiga  muhtoj odamlar eng avvalo ayollarga murojat qilishadi. O‘z 

o‘rnida ayollar bunday munosabatlarga nisbatan e’tiborli bo‘ladilar. Yaqin kishilar 

biron  baxtsizlikka  uchraganda  er  va  xotin  birday  kayguradilar  ammo 

atrofdagilarning  kungilsizliklarini  ayollar  tezroq  va  kuchliroq  xis  etadilar. 

Ayollarning tez-tez ruhiy tushkunlikka tushishlarini shu bilan tushintirish mumkin. 

Ko‘p  hollarda  ayollar  ham,  aksincha  bunday  vaziyatlarda  erkaklarga  nisbatan 

kuchliroq  bo‘ladilar  muloqot  uslubi  jamiyatda  qabul  qilingan  maskunlik 

(erkaklarga  xos)  va  femeninlik  (ayollarga  xos)  madaniyati  bilan  ham  bog‘liqdir. 

Erkaklarga  xos  uslub  odatda  o‘z  mavqeini  saqlash,  ojiz  tomonlarini  yashirish, 

muvofaqiyatlarini  ta’kidlashga  asoslanadi.  Ayollarga  xos  mulokat  uslubi  esa 

boshqalar bilan ijtimoiy masofani qisqartirish, ruhiy yaqinlik o‘rnatishga qaratilgan 

bunday tasavvurlar erkaklarga o‘zining ayrim sifatlarini (tortinchoqlik) yashirishga 

o‘rinishini  o‘z  imkoniyatlarini  to‘la  namoyon  etishining  etishmasligini  vujudga 

keltiadi. Tortinchoqlikni o‘smir va o‘spirinlar orasida eng keng tarqalgan muloqat 

sohasidagi qiyinchilikdir. 

 

R.Pil’komis  va  F.Zimbardo  tomonidan  amerikalik  18-21  yoshli  talabalarda 

o‘tkazilgan  tadqiqot  natijalariga  ko‘ra  42%  o‘spirinlar  o‘zlarini  tortinchoq  deb 

hisoblaydilar.  (agar  o‘zidagi  tortinchoqlikni  engib  o‘tgan  talabalarni  ham  qo‘shib 

hisoblansa u 3% ni  tashkil  etadi). So‘ralganlarning  muloqat sohasidagi  eng  jiddiy  

qiyinchiliklardan deb baholaydilar. Ayniqsa, o‘spirinlar «tortinchoqlik» erkaklarga 

nisbatan  xos  bo‘lmagan  sifat  deb  q  ralganlari  uchun  juda  qattiq  qayg‘uradilar. 

Psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o‘zini tortinchoq deb hisoblaydiganlar ham 

ekstra versiyaning quyi darajasi, ijtimoiy xatti harakatlarini yo‘naltirish va nazorat 

---

 

12 

qilishning  sustlik,  xavotirlik  va  asabiylikka  ko‘proq  moyilligi,  muloqatda 

qiyinchilik sezish bilan ajjralib turadilar. Shubhasiz tortinchoqlikni salbiy sifat deb 

baholab undan (psixoterapiya yoki boshqa usullar bilan) xolos bo‘lishga intiladilar. 

Biroq  tortinchoqlik  turi  turli  sabablar  ta’sirida  paydo  bo‘lishi,  shaxsning  boshqa 

sifatlari  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lishi  har  doim  ham  korrektsion  ishlar  yordamida 

bartaraf etilmasligi mumkin.  

 

Psixologik  tadqiqotlarning  birida  K.Xendrik,  S.Braun  (1971)  odamlarga 

bo‘sh vaqtini birga o‘tkazish va birgalikda ishlash uchun lozim topadigan shaxslar 

tipini  tanlash  berilgan.  Odatdagidek  odamlar  o‘z  shaxsiy  sifatlaridan  qat’iy  nazar 

ekstrovertlashgan  (barcha  ruhiy  jarayonlari  tashkariga  yo‘naltirilgan)  shaxslar 

tipini  tanlashgan.  Ammo  ximzmatdash  yoki  barcha  vaqtini  vaqtichoqlik  bilan 

o‘tkazuvchi  emas,  balki  do‘st  tanlash  kerak  blganda  introvertlar  (barcha  ruhiy 

jarayonlarni  ichkariga  yo‘naltirilgan)ni  tanlashgan.  Introvertlar-tortinchoqlik, 

mulqatga kirishishga  qiyinchilik bilan bir  qatorda  juda  nozik qalb  egalari  hamdir. 

O‘zida  mavjud  muloqatdagi  qiyinchiliklarni  engish  uchun  o‘spirinlar  juda  ko‘p 

xiyla  va  usullar  uylab  topadilar.  Amerikalik  sotsiolog  Ervin  Roffman  (1969) 

tomonidan fanga «strategik uz aro ta’sir» atamasi kiritilgan bo‘lib u suhbatdoshlar 

tomonidan  bir-  biriga  o‘zi  haqidagi  ma’lumotlarni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  emas,  balki 

bevosita tarzda ochib berish, yashirin yoki tushunib etishni ifodalaydi. O‘spirinlar 

guruhi  eng  avvalo  kattalar  ta’siridan  xoli  bo‘lgan  erkin  muloqot  ehtiyojini 

qondiradi.  Erkin  muloqot-  bo‘sh  vaqtni  o‘tkazish  usuli  bilan  birga  o‘z-o‘zini 

ifodalaщ, yangi insoniy munosabatlar o‘rnatish usuli hamdir. O‘spirinlar muloqati 

vaziyatning  tashqi  ta’sirida  tez  o‘zgaradi.  Biror  guruhga  a’zolik  o‘spirinda  o‘ziga 

bo‘lgan  ishonchni orttiradi.  Agar o‘smirlik  davrida  muloqatning  dastlabki  manbai 

bir  xil  jinsdagi  yigit  va  qizlar  guruhidagi  bo‘lsa  keyinchalik  aralash  guruhlar 

shakllana  boshlaydi.  Qizlarning  bir  xil  jinsdagilar  guruhlariga  nisbatan  o‘g‘il 

bolalar  uchun  bir  xil  jinsdagilari  guruhlari  muxim  ahamiyatga  ega.  Muloqaning 

o‘rni va ahamiyati yoshga bog‘liq tarzda o‘zgarib boradi. Turli shaklga ega bo‘lgan 

muloqat turlari o‘rin almashtirish bilan birga turli ehtiyoj ham javob berish uchun 

takomillashib boradi. Ilk o‘spirin yangi tanishlar orttirish, yangi sarguzasht va  xis 

---

 

13 

tuyg‘u  ilinjida  yonadi.  Ba’zan  do‘stlari  yo‘q  o‘spirinlar  ham  uchrab  turadi. 

Do‘stlari yo‘q o‘smir va o‘spirinlarni tushinishga harakat qilish kerak. O‘spirinlik 

davrida o‘zini yolg‘iz xis qilish kamdan-kam uchraydigan holat emas, uni vujudga 

keltiradigan  turli-tuman  sabablar  mavjud.  Vaqtinchalik  o‘tib  ketadigan  yolg‘izlik 

holati  g‘amgin  va  kayfiyat  bilan  qo‘shilib  va  u  normal  holat  hisoblanadi.  Hayoti 

vaziyatlar  bilan  bog‘liq  holda  paydo  yolg‘izlik  keng  tarqalgan  bo‘lib,  uning 

sabablari;  hayot  sharoit  va  muloqat  darajasining  keskin  o‘zgarish,  individual 

rivojlanishning  inqirozning  nuqtalari,  yaqinlari  yo‘qotish,  eng  muhim  ahamiyatga 

ega  bo‘lgan  shaxsiy  munosabatlarning  buzilishi  va  boshqalar.  Bunday  yolg‘izlik 

holatlari  qanchalik  kuchli  bo‘lsa  ham  vaqt  o‘tishi  bilan  yo‘qotilib,  o‘rniga  yangi 

xissiy  munosabatlar  paydo  bo‘lib  boradi.  Surunkali  yolg‘izlik  kishilarni  doimo 

taqib  qilish,  undan  qutilishning  chorasi  yo‘qdek  tuyulishi  ham  mumkin. 

Muloqatchan bo‘lmagan shaxslarning xis tuyg‘ulari va xususiyatlarida» o‘z-o‘ziga 

xurmatning  pastligi,  o‘zini  boshqalarga  o‘xshamasligini  chuqur  anglash, 

tortinchoqlik, boshqalar tomonidan rad etilishi; xulq-atvor uslublaridan, o‘z-o‘zini 

tashqi  muhitdan  ajratib  qo‘yish,  ijtimoiy  aloqalardan  qochish,  kechirilayotgan  xis 

to‘yg‘ular- ojizlik, o‘zini ehtiyot qilish, tushkun kayfiyatlarni kuzatish mumkin.  

Amerikalik  psixolog  Djeffri  Yang  (1982)  yolg‘izlikni  aniqlash  testi  va 

dipressiya  holatini  psixoterapiya  orqali  davolash  asoschisidir.  U  yolg‘izlikning 

bilish va xulq-atvor bilan birga bog‘liq belgilarini ajratib ko‘rsatgan: 

1.

 

Yolg‘iz qola olmaslik. Bunday kishilar yolg‘iz qolsa nima qilishni bilmaydi, 

zerikadi, o‘zini qo‘ygan joy topalmaydi. 

2.

 

O‘z-o‘zini  xurmatning  pastligi  beriladigan  bahoning  qo‘yi  darajadaligi. 

Bunday  xususiyatga  ega  bo‘lgan  kishilar  odamlar  bilan  munosabatag 

kirishdan qo‘rqadilar. 

3.

 

Ijtimoiy  xavotirlik.  Muloqatda  o‘ziga  nisbatan  ishonchning  yo‘qligi, 

tortinchoqlik,  boshqalar  ustidan  kulish,  muhokama  qilishdan  qo‘rqish  ba’zi 

kishilarni o‘zi bilan o‘zi ovara bo‘lishga olib keladi. 

4.

 

Muloqatdagi no‘noqlik. Muloqat ko‘nikmalarining etarli emasligi, murakkab 

shaxslararo munasabatlarda o‘zini tutishni bilmaslik. 

---

 

14 

5.

 

Odamlarga nisbatan ishonchning pastligi, ularni xudbin deb bilish, oqibatida 

odamlardan o‘zini olib qochish. 

6.

 

Ichki imkoniyatlarni to‘la ocha bilmaslik, kamgaplik, noaniqlik. 

7.

 

Muloqatda sherik topishning qiyinligi. 

8.

 

Rad etilishdan ko‘rqish, o‘zini kam ahamiyatli ekanligini anglash xissi. 

9.

 

Tashqi ko‘rinish jozibador emasligidan uyalish. 

10.

 

Xissiy yaqinnlikdan qo‘rqish. 

11.

 

O‘z xissiyotlarini to‘g‘ri baholay olmaslik, tashabbuskorlikning etishmasligi. 

12.

 

Noreal kutishlar, qat’iy talab va qoidalarga asoslanib muloqatga kirishish. 

Manna  shu  sanab  o‘tilgan  o‘spirinlik  davridan  ham  namoyon  bo‘lish  va 

o‘spirinlarda muloqatchanlik sifatlarining shakllanishiga salbiy ta’sir etish.  

Kasb  –hunar  o‘quvchilarining  o‘qish  faoliyatidan,  o‘qituvchilar  bilan 

bo‘ladigan  pedogogik  muloqat  jarayonida  turli  qiyinchiliklar  ham  kuzatiladi. 

Pedogogik  psixologiyaning  eng  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  muammolaridan, 

inson  muloqat  jarayonida  duch  kelishi  mumkin  bo‘lgan  «to‘siqlar»  yoki 

qiyinchiliklar 

masalasidir. 

Ushbu 

muammo 

o‘tgan 

asrning 

o‘rtalarida 

kommunikativ  axborot,  ijtimoiy  psixologik  va  kognetiv  psixologiyaning  maxsus 

tadqiqotlari  ob’ekti  sifatida  o‘rganila  boshlandi.  Pedogogik  faoliyatidan  o‘quvchi 

va  talabalar  hamda  talabalarning  o‘zaro  ta’sir  jarayonidagi  qiyinchiliklarning 

sabablari  va  unga  ta’sir  etuvchi  omillar  jadal  surotlar  bilan  o‘rganilmoqda. 

Muloqatdagi qiyinchilik shaxsning sub’ektiv kechinma xlati bo‘lib, rejalashtirilgan 

muloqat jarayonidagi uzilish sherikning qabul qila olmaslik, xabarni tushunmaslik, 

kommunikativ vaziyatning  o‘zgarish va boshqa xolatlar natijasidir.  

A.K.Markova  fikricha,  qiyinchilik  muloqat  yoki  faoliyatning  to‘xtab  qolish 

uni davom ettirishimkoniyatini yo‘qligida namoyon bo‘ladi. Pedogogik muloqatda 

qiyinchiliklarning  pozitiv  (ijobiy)  va  negativ  (salbiy)  vazifasini  ajratish  mumkin. 

Qiyinchilikning pozitiv vazifasi (A.K.Markova buyicha) ikki xil mazmunga ega: 

a)  indikatorlik  (o‘qituvchi  diqqatini  tortish,  masalan  e’tiborli o‘qituvchi o‘z 

qiyinchiliklarini o‘quvchilarning xatolarida ko‘ra oladi). 

---

 

15 

b)  rag‘batlantiruvchi,  faollashtiruvchi,  qiyinchilikni  tahlil  qilish  uchun  va 

engib  o‘tish  uchun  o‘qituvchi  faoliyatini  faollashtirish.  O‘z  navbatida  negativ 

vazifasi ham ikki xil ahamiyatga ega: 

a)  to‘xtatib  qoluvchi  (qiyinchilikni  engish  uchun  sharoitning  yo‘qligi, 

o‘zidan qoniqmaslik o‘z-o‘ziga  baho berishning pastligi). 

b)  buzuvchi,  vayron  qiluvchi,  (qiyinchilik  faoliyatining  to‘xtab  qolish  yoki 

buzilishga,  maktabdan  yoki  shu  kasbdan  ketish  istagini  paydo  bo‘lishga  olib 

keladi). 

Muloqatdagi  to‘siq  va    qiyinchiliklar  turli  qirralar  bo‘yicha  ko‘rib 

chiqilmoqda. Umumpsixologik talqinga ko‘ra motivatsion va operatsional «to‘siq» 

turlariga ajratiladi. Shu bilan birga shaxsning muloqatdagi qiyinchiliklarini: milliy 

ijtimoiy  madaniy,  roli-pozitsion,  yoshga  xos  individual  psixologik  faoliyati  kabi 

sohalarni ham ko‘rish mumkin. Milliy ijtimoiy  madaniy qiyinchiliklar ijtimoiy va 

madaniy  taraqqiyoti aniq sharoitlarda namoyon  bo‘ladigan  milliy  ong, qadriyatlar 

bilan bog‘liqdir. Odatda milliy ijtimoiy madaniy qiyinchiliklar odamlar tomonidan 

paydo  bo‘luvchi  deb  ham  qaraladi.  O‘z  navbatida  muloqatga  kirishayotgan 

sub’ektga  xos  mentalitet,  tafakkur  va  ona  tiliga  ega  inson  sifatida  muloqat 

jarayonida  boshqa  kishiga  o‘zi  mansub  bo‘lgan  millatga  xos  bo‘lgan  me’yor, 

an’ana  dunyoqarashga  asoslanib  ta’sir  etadi.  Muloqatdagi  qiyinchilik  muomala 

uslubi,  ohangi  va  yo‘nalishni  tug‘ri  tushunmaslik  natijasi  hamdir.  Muomala 

odobiga roiya qilish ham ba’zan muloqatdagi qiyinchilikka sabab bo‘ladi. Masalan, 

ruslarda  o‘quvchi  javob  berayotganda,o‘qituvchiga  qarab  so‘zlashi  kerak.  Sharq 

xalqlarida  o‘zidan  kattalarning  ko‘ziga  qarab  gapirish  odobsizlik  hisoblanadi. 

Bunday  milliy  ijtimoiy  madaniy  tabiatga  ega  bo‘lgan  muloqatda  noverbal 

vositalar-imo-ishora,  yuz  ifodasi,  holati  va  boshqalar  ham  muhim  ahamiyatga 

egadir.  

Bunday  qiyinchiliklar  pedagoglar  tomonidan  to‘g‘ri  anglab  tushunilsa 

bartaraf 

etish 

imkoniyati 

paydo 

bo‘ladi. 

Muloqatdagi 

roli 

pozitsion 

qiyinchiliklarning  chuqur  sabablarga  ega,  ya’ni  oilaviy  tarbiya,  jamiyatdagi  o‘rni, 

rollar ko‘lami, tashkilotning mavqey, shahar va rayonning o‘rni va boshqalarda.  

---

 

16 

Bunday qiyinchiliklar rollar maqelar mos kelganda, xuquq va majburiyatlar 

buzulganda vujudga keladi. Masalan: o‘z roliga ko‘ra o‘qituvchi so‘rashi talaba esa 

javob  berishi  kerak.  Agar  talaba  savol  bersa  o‘qituvchi  javob  berishga  qiynalsa  u 

savolni  boshqalarga  yo‘naltirish  yoki  mavzuni  boshqa  yo‘nalishga  o‘zgartirib 

yuborishi  ham  mumkin.  Muloqatga  kirishuvchilarning  yosh  xususiyatlari  ham 

qiyinchiliklarini  ham  yuzaga  keltirish  mumkin.  Ma’lumki,  maktabgacha  tarbiya 

yoshidan  o‘rta  o‘smirlik  yoshigacha  juda  ko‘plab  bolalar  kattalardan  muloqatga 

intiladilar.  Ammo,  ko‘pchilik  o‘smir  va  o‘spirinlar  tengdoshalari  bilan  muloqatna 

afzal  ko‘radilar.  Maktabni  tugatgach  o‘spirinlarda  yana  kattalar  bilan  qiziqishi 

paydo  bo‘ladi.  Pedagog  va  talabalar  o‘rtasidagi  muloqatdagi  qiyinchilik 

kattalarning  bolalar  ruhiy  dunyosini  tushunmasligida  deb  bilmaydi.  Bunday 

qiyinchiliklar  pedagoglarning  xaddan  tashqari  balandligi  sababli  o‘spirinlarni 

qiziqtiradigan  mavzulardan  bexabarligi  oqibatida  ham  paydo  bo‘lishi  mumkin. 

Muloqatchanlik umumiy  mavzuning yo‘qligi ham pedegog va o‘spirin o‘rtasidagi 

munosabatlarda  muayyan  qiyinchiliklarni  vujudga  keltiradi.  Muloqatdagi  bunday 

qiyinchilikni  engish  uchun  pedagog  doim  o‘z  bilimini  takomillashtirib  yoshlar 

ma’naviy  dunyosi,  ruhiy  kechinmalarini  chuqurroq  o‘rganib  borishga  harakat 

qilishi  kerak.  Muloqat  sub’ektlarining  psixologik  xususiyatlari  ham  muloqatning 

borishida qiyinchiliklarni vujudga keltirish mumkin. Bunday qiyinchiliklar odatda 

3  ta  kuchning:  o‘qituvchining  individual-psixologik  xususiyatlari  va  har 

ikkinchisining  bir-birini  to‘g‘ri  qabul  qilishning  o‘z  aro    ta’siri  va  aloqasi 

natijasidir. Shu bilan birga pedagogning muloqatga salbiy ta’sir etadigan individal- 

psixologik  xususiyatlar  asabiylik,  ortiqcha  ta’sirlanuvchanlik  va  boshqa  sifatlarni 

boshqara  olmaslik  kabi  holatlar  qiyin  kechishiga  olib  keladi.  Muloqat  jarayoniga 

ta’sir  etuvchi  individual psixologik  xususiyatlar:  muloqatchanlik,  kirishuvchanlik, 

ekstravertlik,  introvertlik,  bilim  jarayonlari  uslubi  va  boshqalarning  etishmasligi, 

yoki  yaxshi  taraqqiy  etmagan  yangi  muloqatda  qiyinchilik  tug‘dirish  mumkin. 

Muloqat  jarayonida  suhbatdoshlarning  o‘z  jinsiy  holatlarini  boshqara  olish  ham 

muhim ahamiyatga ega.  

---

 

17 

Shaxsning  aqliy,  irodaviy,  xulq-atvor  va  shaxsiy  xususiyatlari  muloqatni 

engillashtirish  yoki  umuman  qiyinlashtirish  ham  mumkin.  Tadqiqotchilar 

tomonidan  xarakter  aktsetuatsiyasi  ham  muloqatga  ta’sir  etish  muammosi 

o‘rganilgan.  Hozirda  muloqatchanlik  turlicha  namoyon  bo‘ladigan  o‘n  uch  xil 

xarakter aktsentuatsiyasi farqlanadi: 

-tsikloid- kayfiyatning tez-tez almashib turishi. 

-gipertim-doimiy ko‘tarinki kayfiyat. 

-astenik –tez-tez ta’sirlanish, tushkinlik, charchoq. 

-senzitiv-o‘zidan kamchiliklarni chuqur xis qilish, tez ta’sirlanuvchanlik. 

-psixoastenik- yuqori darajadagi xavotirlik, o‘z-o‘zini taxlilga moyillik. 

-shizoid- 

odamovulik, 

introversiya, 

muloqatga 

kirisha 

olmaslik, 

empatiyaning yo‘qligi. 

-epileptik-janjalkashlik, ortiqcha pedantlik. 

-paranoid-  tez  xafa  bo‘lish,  boshqalar  fikrini  qabul  qilmaslik,  hukmronlik 

intilish. 

-isteroid- boshqalar e’tiborini totishga intilish, yolg‘onchilik. 

-distim- depressiyaga moillik, g‘amgin kayfiyatga moyilligi. 

-beqaror-kayfiyatning tez almashinishi. 

-konfarmizm- tanqidiylikning etishmasligi, boshqalar fikriga qaram bo‘lish. 

Bu  xarakter  aktseptuatsiyasi  tiplari  sof  holda  deyarli  uchramaydi. 

O‘qituvchining padagogik va talabaning o‘quv faoliyati bilan bog‘liq muloqatdagi 

qiyinchiliklar  ushbu  faoliyat  mazmuni  va  tabiati  bilan  bog‘liqdir.  Pedogogik 

faoliyatdagi  qiyinchilik  shu  fanni  bilish  darajasi,  kasbiy-pedogogik  maxorati, 

didaktik qobiliyatlariga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Ta’lim oluvchilar shaxsiga 

ta’sir  etish  qiyinchilik  A.K.Markova  fikricha,  eng  avvalo  rivojlanish  va 

shakllantirish jarayonida bo‘lgan o‘quvchini yaxlit shaxs deb bilmaslik natijasidir. 

V.A.Kan-Kalik, 

A.K.Makarovaning 

ta’kidlashicha 

ta’lim 

jarayonidagi 

qiyinchiliklar:        

1.    Qo‘llanilayotgan bir uslubning boshqasi bilan bog‘lanmasligi. 

2.    O‘qituvchi bir-biriga bog‘lanmagan bir necha uslublaridan foydalanadi.    

---

 

18 

3.    Qo‘llanilayotgan o‘qitish uslubi o‘quvchilar imkoniyatlariga mos kelmaydi. 

 

Pedagog  ta’sir  ko‘rsatishning  o‘ziga  xos  jihati  o‘qituvchining  roli  va 

muloqatdagi  teng  xuquqlilik  yirik  vazifalarini  qo‘shib  olib  borishda  namoyon 

bo‘ladi.  Talaba  va  o‘qituvchining  hamkorlikdagi  faoliyati  tabiatiga  shaxslararo 

munosabatlar hal sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday munosabatlar asosida yotuvchi 

simpatiya,  qabul  qilish,  qadriyatlarining  mos  kelishi,  mos  kelmasligi,  muloqat 

uslublarining  muvofaqqiyatidagi  kabi  xolatlar  shaxslararo  munosabatlarni 

engillashtirish  yoki  batamom  to‘xtatish  mumkin.  Muloqatda  qiyinchilikni  yuzaga 

keltiradigan xolatlardan yana bir tomoni shaxsiy jihatdan xukmronlikka intilishdir. 

E.Bernning  fikricha,  shaxs  ongida  uch  xil  xolat  «ota-ona»,  «kata  kish»,  «bola» 

munosabati  har  doim  ham  yaxshi  samara  bermasligi  mumkin.  «O‘qituvchi-

o‘quvchi», 

«o‘quvchi 

o‘quvchi» 

munosabatidagi 

qiyinchilikni 

muloqat 

ishtirokchilari  ham  turlicha  baholaydilar.  O‘qituvchilarning  fikricha,  bunday 

qiyinchiliklar individual-psixologik xususiyatlar asosida paydo bo‘lsa, o‘quvchilar 

buning 

sababin 

faoliyatda 

ishtirok 

etish 

darajasi 

bilan 

bog‘laydilar. 

Tadqiqotchilarning  fikricha  esa  muloqatdagi  qiyinchilik  eng  avvalo  shaxslararo 

munosabatlariga,  so‘ngra  individual-psixologik  xususiyatlarga  bog‘liq  deb 

qaraydilar. 

 

Muloqat  ishtirokchilaridan  birining  qiyinchilik  sezish  o‘z  navbatida 

ikkinchisining faoliyatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. 

 

Ko‘p  hollarda  teskari  aloqa  orqali  o‘quvchida  ro‘y  bergan  qiyinchilikni 

pedagog sezadi va yangi muloqot vaziyatini vujudga keltirishga, yangi uslublardan 

foydalanishga xarakat qiladi. 

 

Muloqatdagi  qiyinchiliklar  uning  ishtirokchilari  xususiyatlari,  muomala 

vaziyati tabiati, tomonlarning pedogogik ta’sirini aks ettiradi. 

 

Yuqorida  ta’riflab  o‘tilgan  qiyinchiiliklarni  ba’zan  tomonlarning  o‘zlari 

bartaraf etishlari mumkin. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, 

hamda  ta’lim  tarbiya  jarayonining  o‘ziga  xosligini  e’tiborga  olgan  holda  shaxs 

muloqatchanlik  sifatlarini  tarbiyalash  maqsadida  turli  xil  muloqat  treninglarini 

tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 

---

 

19