Kasb hunar kollej o‘quvchilar. Xidirov J
Muoloqot: muomalaning tarixi vazifasi va tabiati
Download 278,71 Kb. Pdf ko'rish
|
kasb hunar kollej oquvchilar shaxsining etnopsixologik xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.3. Shaxs muloqatchanlik sifatining etnopsixologik xususiyatlari.
|
Muloqot ko‘p qirrali va keng tushuncha bo‘lib, uni ko‘pincha muomala yoki aloqa deb ham tariflanadi. Buni anglagan yoki anglamagan nuqtai aloqani axborot berish va qabul qilish shaklida hamma erda va har doim kuzatish mumkin.
So‘z, nutq, ma’ruza qilish, so‘zlovchining tinglovchilarga ta’sir etish san’ati kabi muommolar 2000 yillik tarixga ega. Bu muammoning juda ko‘p tomonlari o‘z davrida Tsitsiron tomonidan ko‘rib chiqilgan. U so‘zlovchining asosiy vazifasi, nimani gapirishi, qanday gapirishi va qaerda gapirishi lozimligini to‘g‘ri aniqlashdan iborat deb ta’kidlagan.
Shu bilan birga muloqot muammosi XX asrning yangi muammolaridan ham biridir. Agar qadimgi Rim va qadimgi Gretsiyada notiqlik san’ati ritorika, evristika, dialektika tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, nutqiy muloqot hozirda falsafa sotsiologiya sotsialligini vistika psixologik vistika ijtimoiy psixologiya, umumiy psixologiya, pedagogika va pedagogik psixologiya tomonidan o‘rganilmoqda.
Nutqiy muloqot butun dunyoga o‘rganilayotgan muammo hisoblanadi. Birgina AQSh larida bu muammo bilan 10 000 dan ortiq ilmiy xodim shug‘ullanmoqda. Lekin hozirga qadar «muloqot» tushunchasining yagona bir butun ta’rifi berilmagan. Faliyatli yondoshuv nuqtai nazaridan muloqot kishilar o‘rtasidagi ko‘p tomonlama jarayoni hamkorlikda faoliyat ehtiyojlari asosida vujudga kelib kishilar o‘rtasidagi axborot ayriboshlash o‘zaro ta’sir etish bir-birini tushunish va idkor qilishdan iborat.
Muloqot mohiyatini bunday tushuntirish quyidagi holatlar kelib chiqadi. Birinchidan, ijtimoiy shaxslar aro va pul buyum munosabatlarining uzviyligi.
Ikkinchidan, faoliyat va muloqotning birligi ya’ni har qanday muloqot kishilar hamkorligidagi faoliyatining maxsus shaklidir.
Faoliyat va muloqot insoniyat ijtimoiy borltig‘ining bir tomoni, muloqot faoliyatining bir turi sifatida qaraladi. B.F.Lomov fikricha, muloqo o‘zaro 20
ta’siridir. Shartli ravishta inson ishlab chiqarish, bilish ijtimoiy komunikativ turlari ajratiladi.
B.R.Anan’evning fikricha, insonda mehnat, bilish va muloqot sub’ekti xususiyatlarining birikmasi faoliyat sub’ekti va shaxs sifatidagi tuzilishini belgilaydi.
Faoliyatli yondashvdan tashqari aloqa va axborot nazariyasi ham mavjud bo‘lib, uning namoyondalari Ch.Osgud, Dj. Miller, D. Brodbent, G.Gebner, D. Perlomva va boshqalardir. Bunday qarash G. Lasvell ishlarida aniq ifodalangan bo‘lib, muloqotning o‘rganishning asosiy vazifasi quyidagi formula bilan belgilanadi;
«Kim, nima uzatadi, qanday kamar orqali, kimga qanday natija orqali». Bu formula asosan axborot qilish kommunikator va auditoriya xususiyatlari, sharoit va muloqot vositalarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Ushbu muloqot modeli manba - xabarlarni qabul qiluvchi kabi tarkibiy qisimlar hamda uni o‘rgatish sohalari kommunikator va auditoriya xususiyatlari, muloqot sharoitlari vaziyati va vositalari nazarda tutilmoqda.
barcha manba vaziyat, aloqa kanali teskari aloqa bo‘g‘inlarining turli jihatlarini qamrab olishga uni to‘laligicha namoyon etishga harakat qiladi.
Mulokot mohiyatini tushuntirish uchun so‘ngi 10 yilliklarda keng rivojlanayotgan uning funktsional tuzilishi haqidagi tasavvurlar muhim ahamiyatga ega. Muloqat hamkorlikdagi faoliyat uchun eng qulay hisoblangan turli munosbabatlar orqali o‘zaro tushinish va axborot ayirboshlashdan iborat kishilarning o‘zaro ta’siridir, deb ta’rif berish bilan birga V.M.Panferov mulrqat 4 ta muhim holatni: aloqa o‘zaro tasir, bilish, o‘zaro mugasabatni ajratib ko‘rsatgan. Shu bilan birga muloqotni o‘rganishga: kommunikativ informatsion kommunikativ gnostik «bilish», regulyativ «boshqaruv» yondoshuv haqidagi fikirlarni ilgari suradi.
B.F.Lomov esa muloqotning: informatsion kommunikativ, regulyatsion kommunikativ, affektiv kommunikatsion vazifalarni ta’riflagan.
21
Hozirda muloqatning kommunikativ interaktiv va pertseptiv tomonlari haqqidagi yondoshuv keng tarqalgan. Shubhasiz muloqatning bu uch tomoni axborot ayirbolashda interaktiv tomoni muloqatga kirishuvchilarning verbal va noverbal tizimini soddalashtirishda va depolashtirish sharoitda bir-biriga ta’sir etishi, pertseptiv tomoni esa suhbatdoshni qtyoslash identifikatsiya, appertseptsiya refleksiya kabi mexanizmlar tuzilishidan iborat.
Muloqat vazifalarni to‘laqonli tahlil qilish uning aloqa informatsion undovchilik, muvofiqlashtirish, tushinish emotiv kabi vazifalarni farqlash imkonini beradi. O‘zbekistonlik eng ko‘zga ko‘ringan psixologlardan V.M.Karimova, shaxs taraqqiyotida muomalaning o‘rni va ahamiyati haqida fikr yuritib uning eng muhim vazifasi funtsiyalarini ajratib ko‘rsatgan. V.M.Karimovaning ta’kidlashicha har qanday muloqatning eng elementar funktsiyasi suhbatdoshlarning o‘zaro bir- birin tushinishlarini ta’minlashdir. Bu o‘zbeklarda samimiy salom alik, suhbatdoshni ochiq yuz bilan kutib olishdan boshlanadi. O‘zbek xalqining nodir va buyuk xsilatlaridan biri ham shuki uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi, ko‘rishadi, so‘rashadi, xoll ahvol so‘raydi.
Bu kabi birlamchi kontakt usullari boshqa millat va xalqlarda ham bor ya’ni, bu jihat milliy o‘ziga xoslikka ega. Uning ikkichi muhim funktsiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir.
Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, o‘ziga xos insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Muloqat ob’ektlari ham o‘z navbatida muayyan vazifalarni amalga oshiradi. A.A.Brudniy fikricha muloqatning dastlabki vazifasi: ta’kidlash, to‘xtatib turish, beqarorlashtiruvchi- tahdid, haqorat va boshqalar: hamda to‘rtinchi asosiy vazifa-ins’trumental muloqat orqali faoliyatini muvofiqlashtirish, sindiaktiv- uyushma guruh kabi vazifalari mavjud.
Nutqiy muloqatni tahlil qilar ekan R.Yakobson XX asrning 40 yillarida N.S.Trubetskiy tomonidan ajratib ko‘rsatilgan tilning uchta vazifasini ko‘rsatib o‘tadi.
1.
Emotiv- so‘zlovchining xabarga munosabati. 2.
Konativ- adresatni harakatga undash, iltimos, buyruq. 22
3.
Referentsial- fikirlarni ifodalash. 4.
Poetik- reallik va tasavvuriy qo‘shib yuborish. 5.
Fotik- aloqani qo‘llab quvvatlash. 6.
Aniqlashtirish- o‘z fikr mulohazalarini boshqarish. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan qarashlarda nutq vazifalarining nomi va mohiyati turli tuman bo‘lmasin ular pedogogik muloqatda kommunikativ o‘zaro ta’sirining turli tomonlarini ifodalash maqsadida keng qo‘llaniladi.
Muloqatni kishilar o‘rtasidagi bevosita yoki turli vositalar bilan tashkil qilinadigan muayyan
maqsadga yo‘naltirilgan aloqa sifatida ta’riflab A.A.Leont’ev, uning quyidagi sifatlari ajralib ko‘rsatilgan kontaktga jalb etilganlik, yo‘naltirillganlik, simpatik ixtisoslashuv, psixologik dinamika A.A.Leont’ev, B.X.Byugjnakovlar shaxsiy yo‘naltirilgan va ijtimoiy yo‘naltirilgan muloqat tiplari haqida fikr yuritilib, ular bir-biridan kommunikativ fuektsional, ijtimoiy psixologik va nutqiy tuzilishiga ko‘ra farqlanadi.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan muloqatdagi fikrlar ko‘pchilikka qaratilgan bo‘lib, u barchaga tushinarli bo‘lishi kerak. Shuning uchun ular to‘liq, aniq yuksak madaniyati bilan ifodalanishi kerak. Semiatik ixtisoslashuvi esa nutqiy o‘zaro ta’sirini kuchaytirish maqsadida verbal va noverbal vositalardan birgalikda foydalanishni talab qiladi.
Kontaktda aytilayotgan xabar va uni idrok etishini vaqt va makon jihatidan yaqinlik darajasiga belgilanadi. Muloqatning eng muhim xususiyati uning psixologik dinamikasi bo‘lib, so‘z xabarining ta’sir etish xusuisyati bilan belgilanadi. So‘z axborotning inson ruhiyatiga ta’siri darajasi va uning tabiatiga ko‘ra xabar qilishi, ishontirish va ta’sir etish farqlanadi.
Unga yana reprenzativlik va ko‘p axborotlilik sifatini ham kiritish mumkin. Reprenzativlik so‘zlovchining sub’ekt sifatida tanishtiruvchi ko‘p axborotlilik nutqiy muloqatning bir o‘zida turli xususiyatlari mazmunining ifodalilik ta’sirchanlik kabi amallarning namoyon bo‘lishidir. Kichiklar o‘rtasida predmetsiz muloqatning o‘zi mavjud emas, u har doim muayyan muhim va aniq tarixiy ahamiyatga ega bo‘ladi.
23
Ko‘p axborotlilik ham nutqiy muloqatning muhim xususiyatidir. Nutqiy muloqat jarayonida berilayotgan nutqiy xabar murakkab kommunikativ predmetning mazmuniga ega bo‘lib, o‘zida mazmuniy ifodalash va unvochilik mazmuniga ega bo‘lib, o‘zida mazmuniy kommunikativ predmetning mazmuniga ega bo‘lib, o‘zida mazmuniy ifodalash va undovchilik tomonlari birligini aks ettiradi. Shunday qilib nutqiy muloqatning bog‘langanlik, jalb etilganlik, yo‘naltirilganlik simotik ixtisoslashuv dinamiklik, reprenzativlik va ko‘p axborotlilik kabi xususiyatlari mavjud.
Muloqatchanlikning quyidagi bosqichlari mavjud: 1.
Muloqatga ehtiyoj boshqa kishi bilan muloqatga kirishishga undaydi. 2.
Muloqat maqsadi va vaziyatiga moslashish. 3.
Suhbatdosh shaxsiga muvofiq harakat qilish. 4.
O‘z xabarining mazmunini rejalashtirish nima haqida gapirishi kerakligini tasavvur qilish. 5.
Anglamagan yoki anglangan holda aniq vositalar, iboralarini tanlash o‘zini qanday tutish kerakligini aniqlash. 6.
etish. 7.
Muloqat uslubi, usullari va yo‘nalishlarini tuzatib borish. Agar yuqoridagi bosqichlardan birortasi buzilsa, muloqat jarayoni to‘la qonli bo‘lmasligi, kutilgan natijani bermasligi mumkin. Psixologiyada muloqatning quyidagi turlari farqlanadi: 1.
shaxs sifatidagi xususiyatlarini e’tiborga olish mavjud emas, odatda turli niqoblar yuz ifodasi imo-ishora bir qolipdagi so‘z birikmalaridan foydalanib xis-tuyg‘ular yashirin tutiladi. Ba’zi vaziyatlarda bunday niqoblar aloqasi zarur bo‘lishi ham mumkin. 2.
kerakli deb topilsa bunday suhbatdoshga nisbatan qo‘pol va zo‘ravonlik shaklida munosabat bildiradi. 24
3.
Rasmiy rolli muloqat, muloqatning bu turida mazmun va vosita qatiy chegaralangan bo‘lib, suhbatdosh shaxsiyati emas, balki ijtimoiy roliga e’tibor beriladi. 4.
e’tiboriga olinadi, ammo ish manfaatlari ham hammasidan ustun turadi. 5.
Ma’naviy shaxslararo muloqot do‘stlar o‘rtasidagi muloqot bo‘lib, bunda turli mavzularda fikr yuritish mumkin. Suhbatdoshlar bir-birini so‘zsiz yuz ifodasi harakatlari ham tushunishlari mumkin. 6.
Monipulyativ muloqot suhbotdoshdan biror manfaat kutib, turli usullardan foydalanish. 7.
nimani gaprish talab qilingan bo‘lsa, shuni gapradilar. Soxta muloqatning tamoyillari: a) xushmuomalik, «boshqa kishi manfaatlarini qadrlash»; b) qo‘llab-quvvatlash kelishuv, «boshqalarni tanqid qilma»; v) simpatiya «samimiy va beozor bo‘l». Shu yuzasidan muloqatning qoidalari tamoman boshqacha: 1.
qilingan yo‘nalishi talabi qanday bo‘lsa shunday bo‘lishi kerak. 2.
Axborotning etarlilik tamoyili hozir talab qilinayotganidan oz ham so‘zlama. 3.
4.
Maqsadga muvofiqlik tamloyili «mavzuidan chetga chiqma qaror qabul qilishni o‘rgan». 5.
«Fikrni suhbotdosh uchun aniq va ishonarli qilb ifodala». 6.
«Kerakli fikrni tinglab, tushunishga harakat qil». 7.
Ish manfaati yuzasidan suhbatdoshning induvidual xususiyatlarini hisobga ol.
Muloqot jarayonida tomonlar kelishilgan tamoyil asosida muloqotga kirishmasalar, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erisha olmaydilar. 25
Muloqat jarayonida tomonlar kelishilgan tamoyil asosida muloqatga kirishmasalar, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erisha olmaydilar. Nutqiy muloqat ichki vazifalari mohiyati haqidagi tahliliy fikirlarni pedogogik muloqat haqida ham aytish mumkin. Pedogogik muloqat o‘quv jarayonidagi o‘zaro ta’sir shakli bo‘lib o‘qituvchilar va o‘quvchilar hamkorligida namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida pedogogik muloqat xali verbal va noverbal vositalardan foydalanilgan holda kommunikativ va pertseptiv vazifalarini bajarishdan iboratdir. Keng ma’noda pedogogik muloqat «Ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘quv faoliyati ijodiyligi va o‘quv motivlarini rivojlantirish maqsadida eng qulay sharoit yaratishga qaratilgan muloqatdir. Shu bilan birga pedogogik muloqat o‘kuvchi shaxsining shakllanishi, jamoada sog‘lom ruhiy muhitning yaratilishi uchun eng qulay sharoit yaratadi». Pedogogik muloqatning o‘ziga xosligi uning ko‘pgina ob’ektlarga yo‘naltirilganligidir. Muloqatning bu turi nafaqat ta’lim oluvchilar shaxsining shakllantirish maqsadida ularga ta’sir etishga balki o‘quv bilimlarini o‘zlashtirish shu asosida ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgandir. K.Rodjers tomonidan muloqatning fasilitatsiya vazifasi ham ajratib ko‘rsatilgan. Uning fikricha o‘qituvchi pedogogik muloqatning fasilitatori, ya’ni o‘quvchiga o‘z fikrini ifodalash uchun sharoit yaratib yordam beradi. Pedagogning o‘quvch muvoffaqiyatiga qiziqishi samimiy qo‘llab- qo‘vatlash muhit yaratish muloqotni engillashtiradi, o‘quvchiga o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon etish uchun qulaylik tug‘diradi. Shunday qilib, pedogogik muloqat ta’lim beruvchilik, tarbiyalovchilik va fasililtatorlik vazifalarini bajaradi. Odamlar munosabatiga kirishar ekanlar ya’ni biron kimsaga savol, buyruq bilan murojat qilar ekan, biron narsani tushuntirar ekanlar yoki tariflar ekan boshqa bir kishiga ta’sir o‘tkazishinni undan o‘zi hoxlagandek javob olishni topshirig‘ining ijro etilishi shu paytga qadar tushunmaganini tushinib etishni zarra tarzida o‘z oldiga maqsad qilib quyadi. Muloqat maqsadlari odamlarning birgalikdagi faoliyati ehtiyojlarini aks ettiradi. 26
Bu o‘rinda muloqot shaxslararo birgalikdagi harakat, ya’ni odamlarning birgalikdagi faoliyati jarayonida tarkib topadigan aloqalari va o‘zaro bir-birlariga ta’sirining yig‘indisi sifatida yuzaga chikadi. Birgalikdagi faoliyat bu muloqat ijtimoiy qoidalar odamlarning birgalikdagi harakati va o‘zaro munosabatlarini qatiyan belgilab qo‘yadigan hamda jamiyatda udum bo‘lgan xulq atvor namunalari asosida amalga oshiriladigan sotsial nazorat sharoitida yuz beradi. Jamiyat ijtimoiy qoidalar sifatida qabul qilgan, ma’qul topadigan udumga aylangan va tegishli vaziyatda turgan bir kishidan bajarilishini kutayotgan namunalarning o‘ziga xos tizimini yaratadi. Ularning buzilishi qoidadan chetga chiqadiganlarning xulq-atvori to‘g‘irlanishini ta’minlaydigan sotsial nazorat, mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Qoidalarning mavjudligi qabul qilinishi haqida biron kishining barcha boshqa odamlar xulq-atvoridan farq qiluvchi xatti- harakatiga atrofdagilarning bir xilda munosabat bildirishidan dalolat beradi. Ijtimoiy qoidalar doirasi behad darajada kengdirki, ular mehnat intizomi xarbiy burch va vatanparvarlik talablariga javob beradigan xulq-atvor namunalaridan to odoblilik qoidalariga qadar hammasini o‘z ichiga oladi. Odamlarning ijtimoiy qoidalariga murojat qilishi ularda o‘z xulq-atvori uchun ma’suliyatlilik xissini uyg‘otadi, harakatlarini va kishilarning ushbu qoidalariga mos kelishi yoki mos kelmasligini baholagani holda ularni to‘g‘irlab berish imkonini beradi. Qoidalariga qarab mo‘ljal olib kishiga o‘z xulq-atvorining shakllarini andozaga qarab moslash, keraklilarini sotsial jihatdan ma’qullarini tanlab olish noma’qul shakllariga amal qilmaslik, o‘zining boshqa odamlar bilan munosabatlarini yo‘naltirib va boshqarib borish imkonini beradi. O‘zlashtirish qoidalari odamlar o‘zlarinig xususiy xulq atvorini o‘zgalarning xulq atvori bilan taqqoslaydigan inson sifatida foydalanadilar. Psixologik ta’sirning mohiyati o‘zaro axborot ayirboshlash va o‘zaro ta’siridan iborat. Psixologik ta’sir mazmuniga ko‘ra: pedogogik boshqaruvchilik, ideologik shaklda bo‘lishi, ruhiyatning anglangan va anglanmagan darajalarda amalga oshirilishi mumkin. 27
1.3. Shaxs muloqatchanlik sifatining etnopsixologik xususiyatlari. Jamiyatimizning bugungi
ijtimoiy hayotda
ro‘y berayotgan tub islohatlarning mohiyati haqida fikr yuritilar ekan eng noyob milliy qadriyatlarning yosh avlod ruhiga va ma’naviy dunyoqarashiga singdirish va undan manfaatlar yo‘lida foydalanishning yagona yo‘llaridan biri bu ularda bilimdonlik va muloqatchanlikning etarli darajada shakllantirish. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, duyoning demokratik qadriyatlaridan baxraman axolining bilimdonlik muhim kasb etmoqda. Faqatt bilimli, ma’rifatli jamiyatgina demokratik taraqkiyotning barcha afzalliklarini qadrlay olishi va aksincha bilish kam, omi odamlar avtoritarizm iva totalitar tuzumni ma’qul ko‘rishini hayotning o‘zi ishonarli tarzda isbotlamoqda. (I.A.Karimov O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. 1997). Davlatimizda mustaqillik qo‘lga kiritilib xuquqiy va demokratik islohatlar amalga oshirilishida qilinayotgan ijtimoiy sayi harakatlarning ne’mati shundaki mamlakatimiz aholisining bilim doirasini kengaytiradi. O‘z tariximiz, tilimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz durdonalarini o‘rganishag xalq tafakkurining rivojlanishi uning o‘tmishi, bugini va ertasi haqida aniq tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon yaratadi, yoshlarni mustaqil fikr yuritishga o‘rgatadi.
Barkamol avlodni tarbiyalash yoshlar ruhiyatiga ijobiy xususiyatlarni shakllantirish ta’lim-tarbiya tizimidagi eng dolzarb masalalaridan biridir. Yoshlar xarakterida muloqatchanlik sifatlarini tarbiyalash,ular aqliy taraqqiyoti mentaliteti rivojiga ijobiy ta’sir qiladi.
Muloqatchanlik (kommunikativlik) shaxs xarakterining qirrasi sifatida uning o‘zga kishilar bilan muloqati jarayonida rivojlanadi, xulq-atvor mustahkamlanadi, hamda shaxsning o‘zga odamlarga nisbatan qiziqishini, ijtimoiy kuzatuvchanligi refleksiv va empatik xususiyatlarning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsning muloqatchanlik sifatlari tug‘ma xususiyat bo‘lmay, balki milliy etnopsixologik xususiyatlar bilan bir qatorda ilk bolalik davridanoq shakllana 28
boshlaydi. Bola hayotining dastlabki kunidan boshlaboq ixtiyorsiz holda o‘zi dunyoga kelgan muhitidagi turli tuman ta’sirlar va taasurotlar ostida shakllana boshlaydi. Bolaning biologik va ruhiy jihatidan rivojlanishi uchun ta’sir etayotgan bu informatsiyalar turli sotsial muhit va geografik sharoitlarda bir xil bo‘lmaydi. Garchi har bir inson ma’lum darajada mustaqil yashash va adolat ko‘rsatishga ega bo‘lsa ham lekin hayotda o‘z hohish va tushunchasi bilan yashab qolmay shuning bilan birgalikda o‘zi yashab turgan sotsial muhit va o‘zi mansub bo‘lgan xalkning tajriba bilim va e’tiqodlarini ham o‘zlashtirib boradi. Chunki odam o‘zi yashab turgan sotsial muhitdan butunlay chiqib ketib yashay olmaydi. Bola faqat milliy muhitda yashab turgandagina shu millat va elatga xos bo‘lgan xususiyatlarni, ya’ni millat vakili bo‘la oladi. Bolaning ontogenetik taraqqiyoti davrida tashqi xatti harakatlarini botiniy ya’ni «aqliy» xususiyatlariga aylanishi davrida unda milliy psixologik qiyofa asoslari shakllana boshlaydi. Individning ijtimoiylanishi, milliylanishi ona tilini o‘zlashtirish bilan boshlanadi. Milliy tilni bilmaslik, etnik muhitdagi jarayonlarni tilda ifodalayotgan holat va hodisalarning mohiyatlarini anglab olishiga to‘sqinlik qiladi. Chunki fikr ifodasi uchun ishlatiladigan so‘zlarda milliy o‘ziga xoslik bo‘ladi. Tafakkur bilan til va nutq bog‘liq bo‘lganligi uchun, ruscha tili chiqqan bolalarning fikirlash malakasi ham ruscha bo‘lib o‘zbeklar tilidan farqlanadi. Chunki insonning tafakkur tarzi nutqida, tilida reallashadi, moddiylashadi. Ular o‘zbekcha gaplashishga o‘rganganidan keyin ham ruscha fikirlab, o‘zbekcha gapirishga harakat qiladi. Ruscha tafakkur tarzi bilan o‘zbekcha gapirish juda qiyin.
Boshqa millat vakili voqeylikni o‘zbekning ko‘zi bilan ko‘rib o‘zbekona tafakkur tarzi bilan idrok eta olgandagina u chinakamiga o‘zbekcha fikr yuritib o‘zbekcha gapira boshlaydi. Ko‘rgan narsalarini idrok etish va mazmunni tushinib etish miyaning tug‘ma xususiyati bo‘lmay bu xususiyatni u turmush tajribasi asosida xosil qiladi. Shuning uchun ham turli tabiiy sharoitlarda va sotsial muhitda yashab voyaga etgan kishilar, turli hodisa va voqealarni idrok etishda o‘ziga xos sotsial psixologik xususiyatlarga ega bo‘ladi. 29
Har bir avlod vakillari ajdodlarning turmush tajribalarini til va madaniy xususiyatlarini o‘zlashtirib, millat uchun umumiy bo‘lgan shart sharoitlar ostida o‘sib, tarbiyalanib borishi natijasida ularning barchasida shu millatga xos bo‘lgan umumiy psixologik xislatlar shakllanadi. Milliy psixologiyada xalqning yashash sharoitlardan kelib chiqadigan maishiy odatlar milliy xarkater, an’analar milliy tuyg‘ular, milliy ong va milliy o‘zini anglash kabi xususiyatlar aks etadi. Milliy xarakter o‘rganish ob’ekti sifatida qiyin, ammo o‘rganish mumkin bo‘lgan ijtimoiy tarixiy hodisadir. U milliy psixologik qiyofaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy xarakter milliy xayotdagi tarixiy kategoriya bo‘liib, uni o‘rganish tushuntirb berish uchun shu millat xayotini, tarixini, til va madaniyatini yaxshi bilish kerak. O‘tmish, milliy qadriyatlarini bilish donishmand xalqimizning asriy an’ana va udumlarini o‘rganish faqat ma’rifiy ahamiyat kasb etib qolmasdan shuningdek tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Zero milliy zaminda voyaga etmagan yoshlarda ota- bobolarning muqaddas qadriyatlarni asrab avaylash, xurmat qilish kabi fazilatlar qaror topadi. Har bir xalqqa xos bo‘lgan etnopsixologik xususiyatlarini bilishga bo‘lgan qiziqish qadim vaqtlardan beri mavjud. Bu avvalo insonlarga xos bo‘lgan tabiiy qiziqish orqali paydo bo‘lsa, keyinchalik ma’lum amaliy ehtiyojlar maqsadlar asosida rivojlanib borgan. Mamlakatimizda etnopsixologiyada asosan XX asrning 60 yillari o‘rtalarida keng ko‘lamda olib borila boshlandi. Milliy psixologik qiyofaning ichki tizimi va tuzulmasi masalasida A.I.Goryacheva, S.M.Arutyunyan, F.Filatov, A.Bagromov, S.M.Junusov va boshqa tadqiqotlar asosida amaliy ishlarida atroflicha o‘rganilgan, yoritilgan. XIX asrda etnopsixologik xususiyatlarni o‘rgangan ko‘pgina mualliflar o‘z asarlarida milliy xarakterni real voqelik sifatida mavjudligini e’tirof etishgan. Ularning fikricha har bir xalq boshqa bir xalqqa o‘xshamaydigan psixologik xususiyatlarga ega. Milliy xarakterdagi bu farqlarni xatto kundalik xayotida ham ko‘plab uchratamiz. Millat xarakterining realligini himoya qiluvchi mualliflar shunday bir epizodni tasavvur qilishni tavsiya etishadi. Agar vagon kupesiga ikki notanish ingliz chiqib qolsa, ular safarlarining oxirigacha bir-biri bilan yaqindan suhbat qurmay, xatto bir og‘iz gapirmay ketishlari mumkin deyishadi. 30
O‘zbeklarchi?! Aksincha bir-biri bilan yaqindan tanishib bir-birini butun hayotini bilib ulguradi. Xalqning butun tarixi davomida orttirgan har bir xarakter xislatlarining vujudga kelishi kishilar ruhiyatiga atrofdagi voqealiklarning uzoq vaqt davomida ta’sir etib turishi bilan bog‘liqdir. Ko‘p tadqiqotchilar milliy xarakterga mehnatga munosabat vatanparvarlik, erksevarlik, jongovorlik, dovyuraklik kabi hislatlarni kiritishadi. Bizning fikrimizcha yuqoridagi xislat va sifatlar bilan bir qatorda milliy xarakter tarkibiga yana millatning aql tuzilishi boshqa xalqlarga bo‘lgan munosabati va shu millat vkillarining o‘zaro muosabatlarini belgilovchi xususiyatlar kiradi. O‘zbek oilalarida bir necha avlod vakillari (xatto 3-4 avlod) bir-biridan ajralmagan holda birgalikda bir hovlida, bir mahallada yashab bir qozondan ovqat eb kelishgan. Shuning uchun ilgarilari mavjud bo‘lgan kata oila, ichida bir necha avlod vakillari yashayotganligini uchratish mumkin. Oila boshlig‘i bo‘lgan ota o‘g‘illarini uylantirgandan keyin ham uzoq vaqt ularni mustaqil oila qilib ajratib yubormagan. Yangi oila qurgan ug‘il kata oila boshlig‘i bo‘lgan ota qo‘l ostida ishlab xo‘jalik yurgizish ishlarida unga yordam bergan. Agar yangi oila ota-ona bag‘ridan ajralib chiqqan taqdirda ham ular oilasi uchu nota unga uzoq bo‘lmagan joydan hovli yoki er sotib olib bergan, yohud o‘z eridan uy qurish uchun joy ajratib bergan. Yangi oilaning kundalik ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan uy buyumlari ajratib berilgan. Lekin shunda ham ota o‘z erini parchalanib ketishiga yo‘l qo‘ymagan. Xo‘jalik yurgizishda bunday patriarxal uklad xokim bo‘lgan xalqlarning deyarli hammasida oila boshlig‘i kattalarni xurmatlash ularning aytganini to‘xtovsiz bajarilishi odat tusini olgan va keyinchalik u mustahkamlanib xalqning xarakter xislatiga aylanib ketgan. Oila ierarxiyasida o‘zaro munosabatlarda ma’lum yosh guruhidagi har bir kishi o‘zidan yuqori yoshda turgan kishilarga itoat etgan, ularga xurmat extirom ko‘rsatilgan. O‘zbeklarda aka-ukalar, qarindosh o‘rtasidagina emas, shuningdek qo‘ni-qo‘shnilar bilan ham yaxshi munosabatlar o‘zaro yordam va hamkorlik ko‘rsatish xislar ancha rivojlangan. Kadim vaqtlardayoq bir urug‘ yoki qabila bir mahalla yoki butun qishloqda birgalikda yashagan. Kamdan-kam hollardagina begona urug‘ yoki qabila notanish joylarga ko‘chib borgan. Hozir 31
ham ko‘p qishloqlarda, maxallalarda qarindosh urug‘chilik tamoyili asosida shakllanadi. Bundan tashkari, milliy tabiatimizda o‘zaro mehr- oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus, sharxayo, ibo-iffat kabi betakror fazilatlar, bag‘rikenglik, mehmondo‘stlik, oqqo‘ngillik xususiyatlari mavjud. Bunday hamjihatlik, bir-birini qo‘llab turishlik, faqat qo‘shnilar o‘rtasidagina bo‘lib qolmasdan butun mahalla va qishloq aholisi o‘rtasida ham kuchli rivojlangan. Qo‘ni-qo‘shni, mahalla qo‘yni va hamqishloqlarning bunday bir-birini qo‘lab-quvvatlab turishlari, bir-birlarini manfaatlarini himoya qilishlari kishilarning uzoq davrlar mobaynida birgalikda yashab kelishi mahalla va qishloq ahlining bir-birlariga qarindosh urug‘chilik iplari bilan bog‘langanliklari natijasidir. Ota-ona hurmatini bajo keltirish, keksalarni ezozlash kabi odat va an’analar o‘zbek oilalarida yoshlikdan bolalar ongiga singdiriladi. Ota-ona va kattalar, yoshlarga boshqalar bilan muomala qilish va munosabatga kirishish, yo‘l- yo‘riqlarni o‘rgatib, odamiylikdan insonparvarlikdan saboq berib boriladi. O‘zidan kata yoshda bo‘lgan an’anaga ko‘ra yoshlar ularni ko‘rganda tanish- notanishligidan qət’iy nazar ularga birinchi bo‘lib salom berishni yo‘lda uchratganda birinchi bo‘lib doimo «Siz» deb muomalada bo‘lishi, ularning ismi, laqabini aytib chaqirmasligi qo‘lidan yukni va yumushini olishi hamma erda ularga joy berishligi va shunga o‘xshash odob normalariga rioya qilishlari kerak bo‘ladi. O‘zbek xalqiga mos milliy xususiyatlar. Muammolari jarayonidagi eng e’tiborli jihatlari haqida to‘xtalish bilan birga, jahon etnopsixologiyasi, uning dolzarb muammolari asosiy kategoriyalariga xam to‘xtalib o‘tish joiz deb topdik. Chunki hech bir millat o‘zi alohida holda taraqqiy eta olmaydi. Boshqa milliy vakillari bilan o‘zaro ta’sir mazkur millat vakillari ruhiyatida yangi xislatlarning tarkib topishiga ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda etnopsixologiya butun dunyoda, jumladan Rossiya va O‘zbekistonda ham o‘zining rivojlanish pallasiga kirgan. Milliy mansublik milltlararo munosabatlar, migratsiya muammolari, madaniyatlari ta’siri,oz sonli millatlar muammosiga bag‘ishlangan (imperik) ko‘p sonli imperik tadqiqotlar etnopsixologiyaning rivojlanishiga kata
ta’sir ko‘rsatmoqda. Hozirda
32
etnopsixologiya-ma’lum millat va etnik birlik vakillarining o‘ziga xos ruhiy qiyofasi, xulq-atvorini «mentalitetni» o‘rganadi. Har bir xalqqa xos bo‘lgan milliy xarakter urf- odat va an’analar, milliy to‘yg‘ular va did, etnik ong va milliy o‘z- o‘zidan anglashni vujudga keltirish, namoyon bo‘lishi o‘zgarish va rivojlanishi kabi masalalar ham etnopsixologiyaning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Etnopsixologiyaning maqsadi-ijobiy etnik va madaniy, mansublikning psixologik mexanizmlarini shu bilan birga guruhiy va shaxsiy darajadagi etnik tolerantlik shakllanishning psixologik mexanizmlarini aniqlashdan iborat. Etnopsixologiya taraqqiyotining hozirgi bosqichida uning asosiy vazifalarini qo‘yidagicha belgilash mumkin: 1.
(millatlararo o‘zaro idrok, millatlararo tanglik, etnotsentrizm, etnik notolerantlik milliy mansublikni xis qilishning o‘zgarishi milliy migratsiya va boshqalar). 2.
shakllanishi va namoyon bo‘lish xususiyatlarini o‘rganish, millatlararo o‘zaro ta’sirida shaxsning o‘z-o‘zini boshqarish muammosi: shaxsning milliy mansublikning o‘zlashtirish xususiyati etnopsixologiya va boshqa muammolar. 3.
Madaniyatlararo o‘zaro ta’sir muvoffaqiyatin ta’minlovchi ijtimoiy psixologik terminning usullari va dasturlarini, shaxsning etnopsixologik korrektsiya qilish usullarini yaratish va tadbiq etish. 4.
Insonlar hayotiga etnik va madaniy mansublikning ta’sir etish psixologik qonuniyatlarini tushuntirish maqsadida etnik psixologik nazariyalarini rivojlantirsh. Xozirgi zamon psixologiyasida etnos tushunchasining mohiyati, tabiati va tuzilishi haqida yagona ta’rif mavjud emas. Eng keng tarqalgan ta’rifga ko‘ra etnos muayyan xududdan tarixan tarkib topgan, nisbatan barqaror xususiyatlarga til madaniyat va ruhiyatiga ega bo‘lgan o‘zining yaxlitligi va boshqalardan ajralib turuvchi tamoyillarini anglash qobiliyatiga ega bo‘lgan
kishilar uyushmasidir.(Bromley Yu.V.1983). 33
Gumilev L.M. fikricha, etnos-tabiiy xodisa bo‘lib, u o‘zini unga o‘xshash jamoalariga qarama-qarshi quyuvchi, o‘ziga xos xulq-atvor steroetiplariga va ichki tuzilishiga ega bo‘lgan kishilar jamoasidir. (Gumilev L.M. 1993). Uning ta’kidlashicha, xulq-atvorning etnik sterotiplari irsiyat orqali belgilanmaydi. Balki bola tomonidan madaniy- ijtimoiylashuv jarayonida o‘zlashtriladi. Inson hayoti davomidi mustahkam va kam o‘zgarishga uchraydi. Etnik steretipni namoyish etish maqsadida L.M.Gumilev shunday hazil misol keltiradi: agar tramvayda bir necha millatga mansub yo‘lovchilar bo‘lsa va unga qattiq kayf xolatidagi yana bir yo‘lovchi chiqsa, har bir millat vakillari o‘zlarini turlicha his qiladilar. Ruslarning rahmi kelib uni o‘tirishga taklif qiladi, tatarlar undan nafratlanadi, ijirg‘anadi, nemis militsioner chaqiradi, gruzin bo‘lsa kayf kishining xatti zarakatiga jismoniy kuch ishlatish bilan javob beradi.
Ko‘p yillar davomida etnopsixologiya va etopsixologiyada empirik va nazariy tadqiqotlarning predmeti sifatida etnik o‘z-o‘zini anglash individual tomondan o‘zining muayyan etnik birlikka masubligini anglash qabul qilingan. Keyinchalik etnik ong degan tushuncha kiritilgan bo‘lib, etnik birlik vakillarining o‘zining va boshqa etnoslarning ijtimoiy psixologik ustanovka va stereotiplpri haqidagi tasavvurlar yig‘indisini ifodalaydi.
Milliy ong etnik taraqqiyotning ilk bosqichlarida vujudga kelgan etnik ongning davomi bo‘lib, o‘zinig ma’lummillatiga masubligini anglash hisoblanadi. Milliy o‘zini-o‘zi anglash millatning o‘z manfaat, maqsad va motivlarini anglab etish darajasini bildiradi.
Shuningdek u millat tomonidan o‘zini o‘tmish tarixi etnik kelib chiqishi, milliy g‘oyalari, kelajagi, jahon hamjamiyatida tutgan o‘rnini bilishi bo‘lib, vatanparvarlik, milliy g‘urur, sha’ni burch ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Agar insonning milliy ongi uning milliy mansubligini anglash, milliy xayotidagi voqealarga bildirayotgan munosabati bo‘lsa, milliy o‘z-o‘zini anglash esa, milliy manfaatlarni bilish anglash darajasini bildiradi.
Bu darajada nechog‘li yuqori bo‘lsa, milliy o‘zini-o‘zi anglash ham shu darajada bo‘ladi. Milliy ongning eng dastlabki ko‘rinishi bo‘lishi etnik ong yillar 34
davomida emas, asrlar davomida yagona til xudud, ahloq va urf odatlar birligi asosida vujudga kelgan. Bundan ayniksa etnos asoslari kelib chiqishidagi umumiylikni anglash muhim omil hisoblanadi.
Etnik ongning eng muhim ijtimoiy vazifasi odamning ma’lum egnik guruhiga mansubligini anglash va xis qilishning ta’minlashidir. Agar etnik psixologiyada etnik ong va etnik o‘zini-o‘zi anglash kabi muhim ustivorlar bo‘lmaganda edi, milliy ong urf odat va an’analar, milliy xarakter, milliy tuyg‘ular va didning bir avloddan ikkinchi avlodga o‘tishi qiyinlashib qolgan bo‘lardi. Milliy ong qotib qolgan narsa bulmay, xalqning tarixiy rivojlanishi ishi jarayonida o‘zgarib yuqori bosqichga milliy o‘zini-o‘zi anglashga o‘tadi.Milliy o‘z-o‘zini angalsh, millat xayotidagi murakkab ziddiyatli jarayon bo‘lib, uning rivojlanishiga jamiyat hayotida iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy vaziyatlar bilan birga xalqaro hayotidagi voqea va hodisalar ham o‘z tasirini ko‘ratadi.O‘zbekistonning milliy mustaqillikka erishishi xorijiy mamlakatalr bilan siyosiy- iqtisodiy, ilmiy aloqalari millat vakillari ongida kata o‘zgarishlar bo‘lishiga milliy o‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishiga va boyishiga olib keladi. Milliy o‘zini-o‘zi anglashda milat ziyolilari etakchi rol’ o‘ynaydilar. Ular o‘z milliy tilida san’at adabiyotni rivojlantirish milliy qadriyatlari uchun qayg‘urish orqali miliy manfaat g‘oyalar uchun kurashib, milliy o‘zlikni rivojlanishiga xizmat qiladilar. Bu kurash ayniqsa, milliy til, qadriyatlar kamsitilgan, milliy manfatlar xavf ostida qolgan paytlarda kuchayadi. Milliy mansublikni anglash bilan bog‘liq ancha barqaror bo‘lib, doimo ijtimoiy siyosiy, tarixiy o‘zgarishlar ta’siriga berilmasligi yoki nisbatan kam berilishi mumkin. Shuning uchun bo‘lsa kerak tarix taqozasi bilan o‘z Vatanidan ajrab boshqa yurtlarga borib qolgan va u erda uzoq vaqtlar davomida yashayotgan kam sonli millat vakillaridan milliy ongni shakllanishi va saqlanishi o‘ziga xos qonuniyatlar asosida kechadi. Ularni milliy tilni saklash, milliy urf-odat va an’analar roiya qilish imkoniyatlari, milliy qadriyatlar bilan bevosita aloqasi ma’lum darajada cheklangan. Bunday sharoitda har bir avlod vakilida etnik ong avlod tomonidan berilayotgan ma’lumotlar, oila a’zolari va yaqin qarindoshlari o‘rtasida so‘zloshuv vositasi hisoblangan oan til, milliy madaniyat xaqidagi 35
bilimlar asosida vujudga keladi. Hozirga zamon etnopsixologiyada etnik avtostereotip o‘z etnik guruhi a’zolarining tasavvur va tasiflari getereostereotip boshqa etnik guruh vakillarining obrozlari shaklida farklanadi. Ko‘p sonli empirik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha etnik avtostereotiplar etnik getereostereotiplarga nisbatan ijobiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Etnik stereotiplarning qo‘yidagi uchta muhim
vazifasi: bilish,
kommunikativ va
ijobiy ettnik
mansublikni (identifikatsiya) himoya qilish vazifalari ajratib ko‘rsatilgan. Shuningdek, etnopsixologiyada etnotsentrizm iborasi ham qo‘llanilladi. Etnotsentrizmni boshqa kishilar xulq-atvorning o‘z madaniyati prizmasi orqali idrok qilish bo‘lib, bu tushuncha 1906 yilda U.Samler tomonidan fanga kiritilgan.
Madaniyat- murakkab tushuncha bo‘lib ham moddiy (oziq-ovqat, kiyim- kechak) ham ijtimoiy (jamiyat tuzilishi va tashkil kilinishi) ham individual hulq- atvor uchun ham ta’luqlidir. Madaniyat inson faoliyati marosim va ana’nalar namoyon bo‘ladi. Madaniyatni tasnilash uchun «Madaniy sindrom» degan ibora kiritilgan (triandis,1994). «Madaniy sindrom» - bir madaniyatni boshqa madaniyatdan ajrtib turuvchi qadriyatlar ko‘rsatmalar, diniy e’tiqod, hulq- atvor normalari va modellari yig‘indisidan iboratdir. Triandis madaniy sinlromning «oddiylik va murakkablik», individualizm va kollektivizm ochiqlik va yopiqlik kabi tillarni ajratib ko‘rsatadi. Madaniyat qanchalik murakkab bo‘lsa, undagi rollar shunchalik ixtisoslashgan murakkab bo‘lmagan tarqoq aralash holda bo‘ladi. «Individualizm-kollektivizm» madaniyatning o‘lchamining eng muxim me’yoridir. Individualistik madaniyatda individual maqsadalar guruh manfaatlaridan ustunlik qiladi. Kollektivistik madaniyatda esa guruh manfaatlari individual maqsadlardan muximroq hisoblanadi. Har bir madaniyatda inson ongi va xulq- atvorida ham individuallik ham jamoatchilik an’analari namoyon bo‘ladi, ammo ba’zi tadqiqotchilarning fikricha individuallik G‘arb uchun jamoatchilik Sharq uchun ko‘proq mos ekan. Hozirgi zamon tadqiqotlarida jamoatchilikni ikki tipga gorizantal (odamlarning bir-biriga o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi) va vertikal (individning guruhda xizmat qilishi) tiplarga ajratiladi. Bu tiplar bir-biri bilan o‘zaro aloqaga ega. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha jamoatchilik madaniyatida
36
yozilgan insonlar xulq-atvori ushbu madaniyatda qabul qilingan normalari bilan individuallik madaniyatida esa individning xususiyatlari va ko‘rsatmalari bilan belgilanadi. G.Pernandis modelning asosida madaniyat muloqat jarayoniga to‘g‘ridan to‘g‘ri bevosita emas balki bilvosita muloqat vaziyat omillari orqali tasir etadi.
Norma, qoida va rollar muloqat samarodorligiga ta’sir etuvchi madaniyatlararo o‘zaro ta’sir vaziyati omillaridir. Ular ko‘p jihatdan madaniyat bilan belgilangan bo‘lib, bizning verbal va noverbal axborotlarni qanday kodlashtirish yoki dekodlashtirishimizga ta’sir etadi, sheriklarning bir-biri bilan o‘zaro aloqaga ega. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha jamoatchilik madaniyatida yozilgan insonlar xulq-atvori ushbu madaniyatda qabul qilingan normalari bilan individuallik xususiyatlari va ko‘rsatmalari bilan belgilanadi. G.Pernandis modelning asosida madaniyat muloqat jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bevosita emas balki bilvosita muloqat vaziyati omillari orqali ta’sir etadi. Norma, qoida
va rollar
muloqatsamaradorligiga ta’sir
etuvchi madaniyatlararo o‘zaro ta’sir vaziyati omillaridir. Ular ko‘p jixatdan madaniyat bilan belgilangan bo‘lib, biznig verbal va noverbal axborotlarni qanday kodlashtirishimiz yoki dekodlashimiz ta’sir etadi, sheriklarning bir-birini tushinishi va muloqat muvofaqqiyati ham unga bog‘liq bo‘ladi. Verbal ijtimoiylashuv jarayonida bola tomonidan o‘zaro ta’sir va normalari qoidalari dunyoning «etnik ko‘rinishi» modeli, madaniy jinsiy roli mansublikni anglash asosini tashkil etuvchi qadriyatlar va tasavvurlar o‘zlashtirib boriladi. Tilni o‘rganishning turli bosqichlarida bolalar nutqiy o‘zaro ta’sir usullarini o‘rganish bilan hayotiy vaziyatlarda yaxshi suhbatdosh bo‘lish roliga ham o‘rganib boradilar.
Etnopsixologiyada nutqiy kommunikatsiya usullarining to‘rt o‘lchovi farqlanadi; 1.
Bevosita va bilvosita usul. 2.
Keng va qisqa usul. 3.
Shaxsiy va vaziyatli usul. 4.
Predmetli (instrumental) va affektiv usul. 37
Bevosita nutqiy usul so‘zlovchining xaqiqiy hohish istagi, ehtiyojlari va umidlari aks etadigan nutqiy xabarlar uchun xosdir. Bilvosita usul esa so‘zlovchining maqsadlari yashirin bo‘lgan nutqiy xabarlarda namoyon bo‘ladi. Ko‘plab mutaxassislarning fikricha, bilvosita usul jamoatchilik madaniyati uchun, bevosita usul esa individual madaniyat uchun xosdir. Keng (batafsil)usulda muloqat jarayonida til boy ekspressiv imkoniyatlaridan foydalaniladi. Qisqa usul kundalik mulatda ixcham fikirlar tanaffus va sukunatdan foydalanishdir. Yaqin Sharq madaniyati uchun batafsil usul, Osiyo madaniyati va ayrim Amerika xindulari uchun esa qisqa usul xosligi adabiyotlarda ta’kidlangan. Shaxsiy verbal usulning markazida individ vaziyatli usulda esa uning roli turadi. Nutqiy muolqatning vaziyatli usulida tildan ijtimoiy tartib ierarxiyasi va roli pozitsiyasini aks ettirsh maqsadida foydalaniladi. Shaxsiy usul tildan ijtimoiy tenglik va roli pozitsiyalar simmetriyasini ifodalash maqsadida foydalaniladi. Uzoq Sharq, Janubiy Sharqiy Osiyo (Molayziya, Hindiston, Indoneziya) va ko‘plab Afrika (Gana, Nigeriya) madaniyatlarida nutqiy o‘zaro ta’sirining vaziyatli usuli ustun turadi. Avstraliya, Shimoliy evropa (Daniya, Fillandiya, Shvetsiya) va AQSh madaniyatida verbal kommunikatsiyaning shaxsiy usul etakchi o‘rin tutadi. Predmetli muloqat usuli so‘zlovchi va muloqat maqsadiga yo‘naltililgan, affektiv usul esa tinglovchi esa kommunikatsiya jarayoniga yo‘naltirilgan. R.Okabening fikricha, predmetli usul AQSh, affektiv usul esa Yaponiya madaniyatiga xos ekan. Ona tilini o‘zlashtirguncha bo‘lgan davrdan bola noverbal muloqat asoalarini tushunishga o‘rganib boradi. Muayyan ta’siri madaniyat ta’sirida tarbiyalangan odam shu muxitdagi noverbal muloqat tilini bexato tushinishi mumkin. Shaxslararo masofani o‘rganish maqsadida, Yaponiya Venesuella va AQSh da o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra agar Yaponlar ona tilida so‘zlashsalar bir-birlaridan uzoqroq utirishiga harakat qiladilar, amerikaliklar o‘rtacha masofa saqlaydilar, Venesuellaliklar esa bir-birlariga juda yaqin o‘tiradilar. Barcha madaniyatlarda ham ayollar bir-biolariga juda yaqin o‘tiradilar. Turli tuman madaniyatga ega bo‘lgan xalqlarda to‘yish orqali o‘zaro ta’sirga turlicha mazmun va e’tibor beradilar. Quyi darajada aloqa (kontakt)da 38
madaniyatarda juda kam, yuqori darajada aloqa (kontakt) da bo‘ladigan madaniyatlarda esa ko‘p foydalanadilar. Xollining ta’kidlashicha, arablar amerikaliklar bilan muloqatda tutish orqali kontakt yo‘qligi sababli o‘zlarini noqulay (diskomfort) his qiladilar. Kuzatishlarda aniqlanishicha, do‘stini hidini tuyish arablar uchun tinchlantiruvchi sifatida ta’sir etar ekan. Yaqin Sharqning ayrim hududlarida sovchilar kelin ko‘rgani borganda, uni hidlab ko‘rish uchun ruxsat so‘rashar ekan. Noverbal muloqatning beshta muhim vazifasi ajratib ko‘rsatiladi; 1.
2.
His-to‘yg‘u va kechinmalarni ifodalash; 3.
Verbal muloqat jarayonini boshqarish; 4.
Imo-ishoralar bilan almashinish. 5.
O‘z-o‘zini namoyish etishini boshqarish. Noverbal muloqatning eng muhim maqsadi uning beshta vazifasini birlashtirish-shaxslararo sinxronlikka erishishdan iborat. Shaxslararo sinxronlik ikki kishi o‘rtasida verbal va noverbal muloqat darajasidagi harakat ritmining o‘zaro muvofiqligidan iborat. Xollning fikricha, Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari odamlari mazkur ritmik harkatlardan ko‘proq xabardorlar. Shimoliy evropa xalqlarida esa bu hakdagi ma’lumotlari nisbati kamroq ekan. Bir qator olimlar tomonidan «muloqatdagi muvofiqliq», «kommunikativ kompetentlik» degan ibora ham taklif qilingan bo‘lib, turli madaniyatlarda verbal va noverbal hulq-atvor mlodellari, me’yor va qadriyatlarning ahamiyatini tushinish va o‘zlashtirishda o‘z aksini topadi. Agar inson bolasining tug‘ilishi onglarida boshlab uning ilk rivojlanish davri xususiyatlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, dastlab u nisbatan faqat o‘z ichki hissiyotlari, to‘yg‘ular davomida muayyan xudbinlik doirasida rivojlanadi. Ya’ni uning uchun o‘z xohish istaklari, ehtiyojlari va ularni qondirishdan ortiq tashvish yo‘qday. Lekin, o‘sha ehtiyojlar orasida ota-onasiga, eng yaqinlariga nisbatan hissiy intilish, ular bilan emotsional muloqatga kirishish istagi kuchli bo‘lgani sabab, u insonlar jamiyati va undagi munosabatlar me’yorlarini sekin-asta o‘zlashtirib boradi. 3yoshdan so‘ng oiladagi muloqatga
39
tengqurlar jamiyatidagi muloqat qo‘shilish munosabati bilan bola xudbinlik kayfiyatidan yanada tezroq voz kecha boshlaydi.Aks holda jamiyat, ko‘pchilik uning injiqliklarini ko‘tarmaydi. Shu tarzda sog‘lom muloqat muhiti bolani ko‘pchilik fikriga ergashish ko‘pchilik haq deb e’tirof etgan axloq me’yorlarini egallash, insoniylik tamoyillariga amal qilishga o‘rgatadi.
«Yaxshi so‘z-qiliqdan ham kuchli» degan gap bor. Darhaqiqat, o‘rnida ishlatiladigan so‘zlar yorqin va dildan bayon etilgan nutq, ba’mani fikr har doim odamlarning xulq- atvoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Muloqat jarayonida fikrga, sog‘lom g‘oyaga ega bo‘lish, masalasining bir jihati.Uning boshqa bir muhim jihati anna shu fikrni bayon eta olish qobiliyatidir. Nima haqida gapirish emas, u to‘g‘rida qanday gapirish ham o‘ta muhim. Aksariyat o‘zbek ayollari ko‘pchilikning ochiqligi, so‘zga chechan, dilkash va dilbarligi bilan boshqa xalq ayollardan ajralib turgan. Ayniqsa inson ko‘nglini asrash, unga muloyimlik bilan yo‘l topish bobida ayollarning oldiga tushadigani kam topiladi.
Xalqimiz orasida «Bordisini oytguncha shoshmay tur», «Tomdan tarasha tushganday gapiradi» degan naqllar bor, tadbirkor va aqlli odamlar suxbatdoshlariga biror jiddiyroq fikrni aytishdan oldin tinglovchi suxbat mavzusiga obdan tayyorlab olishga xarakat qiladilar. Shunday qilinganda eshituvchi har qanday hayajonli yoki qayg‘uli xabarni ham ancha engil qabul qiladi va unga to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi. Muhimi shundaki, bu odat deyarli xama xalqlar uchun xos bo‘lib, suxbatni muvaffaqiyatli chiqishiga ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Muloqat jarayonida suxbatdoshlar jinsga alohida e’tibor qaratiladi. Ayollar nutqi erkaklar nutqidan har jixatdan tovushlar ifodasi lug‘attarkibi, til qurilishi kabi tomonlari bilan sezilarli darajada farqlanib turadi. Erkaklar nutqi ham qisqa va lo‘ndaligi, bosiq va qatiy ohangda aytilishi va boshqa ko‘p jihatlari bilan ayollar nutqidan farqlanadi. Shu boisdan bo‘las kerak, muomala bobida dunyoga mashxurbo‘lgan Yaponiya mamlakatida 32 ta so‘zdan ortiq so‘zlagan kishini ayollar toifasiga kirittar ekan. Yuqoridagi fikirlardan ko‘rinib turibdiki muloqat jarayoni muvoffaqqiyati suxbatdoshlarning yoshi, jinsi, kasbi va etnopsixologik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish