Kartashunoslik

 
8.2. Dunyo kartalari uchun ishlatiladigan proeksiyalar  
 
Hamma  kartografik  proeksiyalar  Yerning  bitta  jihatini  –  geografik  o’rin 
xususiyatlarini  saqlab  qoladi.    Kartada  ko’rsatilgan  har  bir  joyga  kenglik  va 
uzunlik  tegishli  bo’ladi.  Qanday  qilib,  mustaqil  ravishda  global  to’r  o’zgarishi 
yo’llarini  yassi  yuzada  loyihalash  mumkin.  Hamma  joyning  geografik  o’rniga 
tegishli bo’lgan aniq kengligi va uzunligini ko’rsatishi kerak.
1
  
Dunyo    kartalarini  tuzishda  asosan  silindrik  va  psevdosilindrik  proeksiyalar 
qo‘llaniladi.  Bu  proeksiyalarda  kartografik  to‘r  bir-biriga  parallel  bo‘lgan  to‘g‘ri 
chiziqlar  bilan  tasvirlangan  parallellar  va  meridianlardan  iborat  bo‘lib,  unda 
geografik  obyektlarning  kenglik  zonalari  bo‘yicha  o‘zgarishi  ancha  yaxshi 
ko‘rsatiladi.  
 
2-rasm. Merkatorning silindrik proeksiyasida maydon (r) xatoligining 
tasvirlanishi. 
 
Dunyo  kartalarini  tuzishda  ishlatiladigan  Merkatorning  to‘g‘ri  silindrik 
proeksiyasi XVI asrdan boshlab qo‘llanilib, hozirgi vaqtda dunyo kartalarini va har 
                                                           
1
  Robert  E.Gabler,  James  F.  Peterson,  L.  Michael  Trapasso.  Essentials  of  Physical  Geography.  2007.    p.  43 
/www.brookscole.com 

---

 
122 
xil  dengiz  navigatsiya  kartalarini  tuzishda  ishlatiladi.  Merkator  proeksiyasida 
tuzilgan  dunyo  kartalarida  xatosiz  chiziq  qilib  ekvator  qabul  qilingan.  Undan 
uzoqlashgan  sari  uzunlik  va  maydon  xatoliklari  oshib  boradi.  Masalan,  60
0
 
kengliklar r (maydon) xatoligi 4 ga teng bo‘lsa, 75
0
 kenglikda esa r = 15. Buni 2-
rasmda ko‘rish mumkin.  
Teng  burchakli  Merkator  proeksiyasida  cheksiz  kichik  shakl  (misolimizda 
aylana) o‘z ko‘rinishini saqlaydi, lekin maydon o‘zgarib boradi. Yuzaki qaraganda 
uncha katta  bo‘lmagan  hududlarning      shakli    o‘zgarmaganday    tuyuladi      (Qora 
dengiz,  Kalimantan  oroli,  Oxota  dengizi,  Alyaska  yarim  oroli,  Arabiston  yarim 
oroli,  hattto  Avstraliya  materigi).  Merkator  proeksiyasining  kamchiligi  ham 
shunda.  Bu  xatolik  qutblarga  yaqin  hududlarda  ayniqsa  katta  bo‘ladi.  Masalan, 
Grenlandiya oroli maydoniga ko‘ra Afrikadan 14 marta kichik bo‘lsa ham kartada 
unga tengdek tasvirlanadi. 
 
3-rasm.  Merkator proeksiyasida kartografik to‘rning ko‘rinishi.   Shimoliy va 
Janubiy yarim sharlarda loksodromiya va ortodromiyalarning tasvirlanishi. 
 
Bu  proeksiyani  1569  yilda  flamandriyalik  Gerard  Kremer  (Merkator) 
tuzgan,  bu  proeksiya  dengiz  kartalari  uchun  juda  qulay  bo‘lib,  dunyo  kartalari, 
dengiz  hatto  qo‘ltiq  kartalarini  tuzishda  va  foydalanishda  qulay.  Unda 
loksodromiyaning har xil yo‘nalishlarini ko‘rsatish mumkin.