Kartashunoslik

11-rasm. Krasovskiyning to‘g‘ri konusli proeksiyada MDH  mamlakatlari 
tasvirlanishi: a-maydon xatoligini (r) ko‘rinishi; b-burchak xatoligini (

)ko‘rinishi. 
                                                           
1
  Robert  E.Gabler,  James  F.  Peterson,  L.  Michael  Trapasso.  Essentials  of  Physical  Geography.  2007.    p.  44-45 
/www.brookscole.com 

---

 
131 
Parallellar bo‘yicha xatosiz chiziq 49,4
0
 va 67,8
0
, burchak xatoligi (

) nolga 
teng chiziq 50,6
0
 va 66,8
0
, maydon xatoligi (r) nolga, teng chiziq esa 48,2
0
 va 68,4
0
 
shimoliy kengliklarga to‘g‘ri keladi. Chelyuskin burnida m = 1,1, r = 1,1,  

 = 5
0
.  
SHimoliy Yer (Severnaya Zemlya) arxipelagining shimoliy chekkasida n = 1,2, r = 
1,2,  

 = 10
0
 bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, Krasovskiy proeksiyasida bu hududning 
quriqlik qismida xatolik deyarli yo‘q darajadadir. 
To‘g‘ri  konusli  proeksiyalarda  sobiq  Ittifoq  hududi  bir  oz  kamchilik  bilan 
tasvirlangan.  Masalan,  parallellarning  eng  chekka  qismlari  shimolga  burilishi 
natijasida  o‘quvchilar  shimol  va  janub  tomonlarni  aniqlashda  bir  oz  qiynalib 
qoladi.  Chunki  o‘quvchilar  devoriy  kartaning  yuqori  tomoni  shimol,  past  tomoni 
janub, chap tomoni g‘arb, o‘ng tomoni sharq deb tushunadilar. Bu proeksiyalarda 
tuzilgan  Rossiya  kartasida  esa  shimolni  faqat  meridianlar  yo‘nalishi  ko‘rsatadi. 
Undan tashqari, ularda Shimoliy qutb tasvirlanmaydi hamda Yerning sharsimonligi 
sezilmaydi. 
Professor  M.D.Solovyev  yuqoridagi  kamchiliklarni  hisobga  olib,  MDH  
hududi  uchun  qiyshiq  silindrik  proeksiyasini  taklif  qilgan.  (36-rasm).  Bunda 
Chelyuskin  burni  atrofida  burchak  xatoligi 

  =  16
0
,  r  =  1,8,  shimoliy  qutb  va 
Yerning sharsimonligi ko‘rinib turibdi. 
MDH    ning  oliy  yquv  yurtlari  uchun  nashr  qilinadigan  kartalari 
T.D.Salmanova  taklif  qilgan  ko‘p  konusli  proeksiyada  tuziladi.  Bu  proeksiya 
Urmaev proeksiyasining o‘zgartirilgan ko‘rinishidir. 
Mamlakatlar,  shu  jumladan  O‘zbekiston  hududi  ham  o‘lka,  viloyatlar, 
iqtisodiy  va  tabiiy  geografik  rayonlarning  hamda  chet  mamlakatlarning  kartalari 
ham  to‘g‘ri  konusli  proeksiyalarda  tuziladi.  Bunda  xatoliklar  tasvirlanayotgan 
hududlar  maydoniga  bog‘liq  bo‘lib,  umuman  katta  aniqlik  talab  qilmaydigan 
o‘lchash ishlarini bajarish mumkin. 
Topografik  kartalar  tuzish  uchun  1:1  000  000  masshtabdagi  Xalqaro  karta 
proeksiyasi ishlatiladi. MDH  va qo‘shni  mamlakatlarda 1:500 000 va undan yirik 
masshtabli  ko‘p  varaqli  topografik  kartalar  Gauss-Kryugerning  teng  burchakli 
ko‘ndalang silindrik proeksiyasi asosida tuziladi. Buning uchun Yer ellipsoidi 6
0
 li 
zonalar  (tilimlar)  ga  bo‘linadi,  so‘ng  tsilindrga  solinib  yoyiladi.  Zonalarning 
o‘rtasidagi meridiani tekislikda to‘g‘ri chiziq bilan tasvirlanadi.  
Mayda  masshtabli  kartalardagi  xatoliklarni  oddiy  usulda  ham  aniqlasa 
bo‘ladi.  Buning  uchun  kartaning  geografik  to‘rini  globusning  geografik  to‘riga 
taqqoslash kerak. Ma‘lumki, hamma meridianlar yer yuzasida va globusda deyarli 
bir-birlariga  teng,  lekin  dunyo  kartalari  va  yarim  sharlar  kartalarini  globus  bilan 
taqqoslasak, kartalardagi meridianlar har xil bo‘lib uzunligi oshib boradi. 
Globusda  meridianlar  parallellar  bilan  o‘zaro  kesishib  90
0
  burchaklar  hosil 
qiladi.  Yuqoridagi  kartalarda  esa  har  xil  qiymatga  ega  bo‘lgan  burchaklar  hosil 
bo‘ladi. 
Meridianlar bilan parallellarning kesishida 90
0
 dan kichik yoki katta burchak 
hosil bo‘lsa, o‘sha  hududdagi va  yaqin bo‘lgan  joylardagi orollar,  yarim  orolllar, 
qirg‘oq chiziqlarining shaklida o‘zgarish bo‘lganligini globus bilan taqqoslaganda 
sezilib turadi. 

---

 
132 
Globusdagi gradus to‘ri yoki sferik trapetsiya bir kenglikda, bir xil shakl va 
kattalikda  bo‘ladi.  Mayda  masshtabli  geografik  kartalarda  (dunyo  kartalari  va 
yarim sharlar kartalarida) geografik to‘r har xil shakl va kattalikda bo‘ladi. 
 
 
а 
б