Kafedrasi “Umumiy va noorganik kimyo”

3 Platina guruhchasi elementlari haqida umumiy ma’lumot.

Ru – Ruteniy

Oq, kulrang tusli, platina oilasi metalli; juda qattiq, mo’rt (kukungacha maydalanadi), qiyin suyuqlanuvan va qaynaydigan. Asl metal: suv, suyultirilgan kislotalar, ishqorlar, ammiak gidrati, “zar suvi” bilan reaksiyaga kirishmaydi. Eritmada oddiy kationlar hosil bo’lmaydi. Konsentrlangan kislotalar (kislorod ishtirokida), qizdirilganda kuchli oksidlovchilar, galogenlar, oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi. Sezilarli miqdorda H₂ ni yutadi. Tabiatda tug’ma holda uchraydi, platina metallari orasida eng kam tarqalganmetall.

Olinishi:

Ruteniy (lV) oksid

RuO3 + 2H2 = Ru + 2H2O (300 °C).

Ruteniy (lll) oksid

2RuCl3 = 2Ru + 3Cl2 (500 – 850 °C).

Xossalari:

Ru + 6 HCl_(kons)+O_{2 =} H₂[RuCl₆] + 2H₂O (125⁰C,p)

5Ru + 5H₂SO_{4(suyul.issiq)} + 8KBrO₃ = 5RuO_4(erish) + 4Br₂ + 4K₂SO₄+4H₂O

Ru + 2H₂O + 3Cl₂ = H₂ [RuCl₄O₂] + 2HCl (20⁰)

4Ru + 7Cl₂ + 2n H₂O = 2{RuCl₃*RuCl₄*n H₂O}↓ (kons. HCl da qaynaydi)

Ru + O₂ = RuO₂ (400⁰ C)

2Ru + 3O₂ = RuO₂ + RuO₄ (t>700⁰ C)

2Ru + 5F₂ =RuF₅ (300-400⁰C)

Ru + 3F₂ = RuF₆ (750⁰C F₂ oqimida, tezda sovutish)

Ru + 3Cl₂ = 2RuCl₃ (330⁰C, CO ishtirokida)

Ru + 2S = Ru(S₂) (450⁰)

2Ru + 4KOH + 3O₂ = 2K₂RuO₄ + 2H₂O (500-600⁰C)

Ru + 2KOH + 3KNO₃ =K₂RuO₄ + H₂O (400-500⁰C)

Ru + K₂CO₃ + KClO₃ = K₂RuO₄ + KCl + CO₂ (400-600⁰C)

Rh – Rodiy

Kumushsimon-oq, platina oilasi metali, palladiy va platinaga nisbatan qattiqroq; ishlov berish qiyin. Qiyin suyuqlanuvchan, yuqori haroratda qaynaydi. Maxsus sharoitlarda kolloidli rodiy va rodiy kukuni (mayda dispersli rodiy, o’ta reaksion qobiliyatli) olinadi. Asl metal; zich metal holida suv, kislotalar, “zar suvi”, ishqorlar, immiak gidrati bilan reaksiyaga kirishmaydi. Rodiy kukuni konsentrlangan sulfat kislota, “zar suvi”, ishqoriy muhitda xlor, kislorod ishtirokida xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Suyultirilganda kaliy gidrosulfat bilan oksidlanadi. Kislorod, galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi. Tabiatda tug’ma holda(platina asosidagi qotishmalarda) uchraydi.

Olinishi:

Rodiy (lll) oksid.

2Rh2O3 = 4Rh + 3O2 (t > 1100 °C, вак.).

Rh2O3 + 3H2 = 2Rh + 3H2O (400 °C).

Rodiy (lll) xlorid

2RhCl3 + 3H2 = 2Rh + 6HCl (400 °C, CO2 oqimida).

Natriy xloro rodat

Na3[RhCl6] = 2Rh + 6NaCl + 3Cl2 (t > 350 °C).

2Na3[RhCl6] + 3H2 = 2Rh + 6NaCl + 6HCl (400 – 500 °C).

Xossalari:

4Rh_(kukun) + 24HCl_(kons.) + 3O₂ = 4H₃[RhCl₆] + 6H₂O (150 °C, p). 2Rh_(kukun) + 6H₂SO_{4(kons.,issiq)} = Rh₂(SO₄)_3(sariq) + 3SO₂↑ + 6H₂O. Rh_(kukun) + 6HCl_(kons.) + HNO_3(kons.) = H₃[RhCl₆] + NO↑ + 2H₂O. 4Rh + 3O₂ 2Rh₂O₃ (600 – 800 °C),

2Rh_(kukun)+3O₃ = Rh₂O₃ + 3O₂ (20 °C).

2Rh + 5F₂ = 2RhF₅ (400 °C),

Rh + 3F₂ = RhF₆ (700 – 750 °C).

2Rh + 3Cl₂ = 2RhCl₃ (400 – 600 °C, p).

2Rh_(kukun) + 10NaOH_(suyul.) + 5Cl₂ = Rh₂O₃↓ + O₂↑ + 10NaCl + 5H₂O.

2Rh + 3Cl₂ + 6NaCl = 2Na₃[RhCl₆] (300 °C). 2Rh + 12KHSO₄ = 2K₃[Rh(SO₄)₃] + 3SO₂ + 6H₂O + 3K₂SO₄ (700 °C).

Pd – palladiy

Och-kulrang platina oilasi metali; nisbatan yumshoq, bolg’alanuvchan. Platina metallari orasida eng kichik zichlikka ega bo’lgan, eng qiyin suyuqlanuvchan va reaksion faolligi yuqori bo’lgan metal. Maxsus sharoitda kalloidli palladiy va palladiy kukuni (mayda dispersli palladiy) ni hosil qiladi. EritmadaPd²⁺ kationi jigarrang. Asl metal: suv, suyiltirilgan kislotalar, ishqorlar, ammiak gidrati bilan reaksiyaga kirishmaydi. Konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar, “zar suvi”, galogenlar, oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi. Suyuqlantirilganda kaliy gidrosulfat bilan oksidlanadi. Metallar orasida maksimal miqdorda H₂ ni yutadi, bunda yutilgan vodorod atomar holatda bo’ladi, vodorod bilan tuyingan metal havoda alangalanadi. Tabiatda tug’ma holida (platina asosidagi qotishmalarda) uchraydi.

Olinishi:

Palladiy (ll) xlorid

PdCl2(suspenziya) + H2 = Pd↓ + 2HCl (20 °C).

Kaliy xlorpalladat

K2[PdCl4] + K(HCOO) = Pd(kukun)↓ + 3KCl + CO2↑ + HCl (qayn.).

Ammoniy di xlor palladiy

[Pd(NH3)2Cl2] = 3Pd + 4NH4Cl + 2HCl + N2 (t > 210 °C). [Pd(NH3)2Cl2] + H2 = Pd + 2NH4Cl (900 °C).

Xossalari:

Pd + 2HCl_(kons.) + 2Cl₂ = H₂[PdCl₆]_{(erish)(qora)} [60 – 80 °C],

H₂[PdCl₆]_(erish) = H₂[PdCl₄](_kons.)[_jigarrang] + Cl₂↑ (kons. HCl da bug’latish),

H₂[PdCl₆]_(erish) = PdCl₂↓ + Cl₂ + 2HCl (suv bilan suyultirish).

Pd + 2H₂SO_4(kons.) = PdSO₄↓ + SO₂↑ + 2H₂O (80 °C).

Pd + 4HNO_3(kons.) = Pd(NO₃)₂↓ + 2NO₂↑ + 2H₂O (80 °C).

3Pd + 18HCl_(kons.) + 4HNO_3(kons.) = 3H₂[PdCl₆] + 4NO↑ + 8H₂O,

3Pd + 12HCl_(kons.) + 2HNO_3(kons.) = 3H₂[PdCl₄] + 2NO↑ + 4H₂O _(qayn.).

2Pd_(qora) + O₂ = 2PdO (t ≤ 730 °C).

2Pd + 3F₂ = 2PdF₃ (400 – 500 °C).

Pd + Cl₂ = PdCl₂ (500 – 550 °C).

Pd PdS_(ko’k), Pd(S₂) _(qora) [400 – 500 °C].

Pd_(qorа) + 2KCl_(kons.) + Cl₂ = K₂[PdCl₄] (80 °C).

Pd + 4KHSO₄ = PdSO₄ + SO₂ + 2K₂SO₄ + 2H₂O (250 – 400 °C).

Pd + 4HCl_(kons.) H₂↑ _(katod) + H₂[PdCl₄] _(anod) .

Os – Osmiy

Klrang tusli och-zangori, platina oilasi metali; metallar orasida eng og’iri, juda qattiq, mo’rt (kukun holigacha maydalanadi), qiyin suyuqlanuvchan, juda yuqori haroraatda qaynaydi. Asl metal: suv, suyiltirilgan kislotalar, ishqorlar, ammiak gidrati bilan reaksiyaga kirishmaydi. Havoda maksimal oksidlanish darajasigacha (+8) oson oksidlanadi. Eritmada oddiy kationlar hosil qilmaydi. Konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar, kuchli oksidlovchilar, gologenlar, oltingugurt bilan reksiyaga kirishadi. Sezilarli miqdorda H₂ ni yutadi. Tabiatda tug’ma holda(oltin, irridiy, platina bilan qotishmalarda) uchraydi.

Olinishi :

Osmiy (Vlll) oksid

OsO4 + 4H2 = Os + 4H2O (250 °C).

Osmiy (lll) xlorid

2OsCl3 + 3SO2(toʻyingan) + 6H2O = 2Os↓ + 3H2SO4 + 6HCl,

OsCl3 + 3FeCl2 = 2Os↓ + 3FeCl3 (suyul. HCl da).

Osmiy (lV) xlorid

OsCl4 + 2H2 = Os + 4HCl (250 °C).

Kaliy gidroksodioksoosmat

K2[OsO2(OH)4] + 3H2 = Os + 2KOH + 4H2O (200 °C).

Xossalari:

Os + 6HCl_(kons) + O₂ H₂[OsCl₆] + 2H₂O.

Os + 8HNO_3(kons.) = [Os(H₂O)₂O₄] + 8NO₂ + 2H₂O.

Os + 4H₂O_2(kons.) = [Os(H₂O)₂O₄] + 2H₂O _(qayn.).

Os + 3KClO + 2KOH_{(kons., issiq)} + H₂O = K₂[OsO₂(OH)₄] + 3KCl.

5. Os + 2(KOH∙H₂O) + KClO₃ = K₂[OsO₂(OH)₄] + KCl + H₂O

(150 °C),

Os + 2(KOH∙H₂O) + 3KNO₃ = K₂[OsO₂(OH)₄] + 3KNO₂ + H₂O (150 °C),

2Os + 4(KOH∙H₂O) + 3O₂ = 2K₂[OsO₂(OH)₄] + 2H₂O (150 °C).

Os + 2O₂ = OsO₄ (400 °C, _{havoda yonishi}),

Os + OsO₄ = 2OsO₂ (150 °C).

Os + 3F₂ = 2OsF₆ (250 °C, _{ftorda yonishi}).

2Os + 7F₂ = 2OsF_7(sariq) [500 – 600 °C, p, 150 °C _{gacha sovutish}].

2Os + 10HF = 2OsF₅ + 5H₂ (100 °C).

2Os + 3Cl₂ = 2OsCl₃ (100 – 500 °C),

Os + 2Cl₂ = OsCl₄ (650 – 700 °C).

Os + 2S = Os(S₂) (450 °C).

Os + 2KCl + 2Cl₂ = K₂[OsCl₆]_(qizil) [500 – 600 °C].

Ir – Iridiy
Kumushsimon oq platina oilasi metali; juda qattiq, mo’rt, nihoyatda qiyin suyuqlanuvchan, juda yuqori haroratda qaynaydi. Maxsus sharoitda kolloid irridiy olinadi. Asl metall; suv, kislotalar , “zar suvi”, ishqorlar, ammiak gidrati bilan reaksiyaga kirishmaydi. Eritmada Ir³⁺ kationi sariq rangga ega. Konsentrlangan xlorid kislota ta’sirida kislorod ishtirokida eritmaga o’tadi. Kuchli oksidlovchilar (suyuqlantirilganda), kislorod, galogenlar, oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi. Tabiatda tug’ma holida(osmiy va platina qotishmalarida) uchraydi.

Olinishi:

Iridiy (lll) oksid

Ir2O3 + 3H2 = 2Ir + 3H2O (400 – 450 °C).

Iridiy (ll) xlorid

2IrCl3 + 3H2 = 2Ir + 6HCl (400 °C).

Natriy geksoxloroiridat (lll)

2Na3[IrCl6] = 2Ir + 6NaCl + 3Cl2 (800 – 1000 °C).

Ammoniy xloroiridat

(NH4)2[IrCl6] + 2H2 = Ir + 2NH4Cl + 4HCl (200 – 350 °C).

Xossalari:

Ir + 6HCl_(kons.) + O₂ = H₂[IrCl₆] + 2H₂ (125 °C, p).

Ir_(kukun) + O₂ = IrO₂ (t ≤ 600 °C).

Ir + 3F₂ = IrF₆ (t ≤ 240 °C),

2Ir + 5F₂ = 2IrF₅ (350 – 380 °C).

2Ir + 3Cl₂ = 2IrCl₃ (600 – 620 °C, CO _{ishtirokida, yorug’likda}).

Ir Ir₂S₃, IrS₂ (t ≤ 650 °C).

Ir + 2BaO₂ = IrO₂ + 2BaO (t ≤ 800 °C).

2Ir + 6KHSO₄ = 2K₃[Ir(SO₄)₃] + 3H₂ (300 – 400 °C, SO_{2 qo’shimchasi}).

Ir + Na₂CO₃ + 2NaNO₃ = Na₂IrO₃ + 2NaNO₂ + CO₂ (t > 350 °C).

Pt – Patina

Kulrang – oq metall; nisbatan yumshoq, juda cho’ziluvchan, bolg’olanuvchan, qiyin suyuqlanuvchan. Maxsus sharoitlarda g’ovak platina, platina kukuni (mayda dispersli platina) va kolloid platina hosil bo’ladi. Asl metal: metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida oxirgi o’rinni egallaydi. Platina oilasi metallari (ruteniy va osmiydan tashqari), shuningdek Fe, Co, Ni, Cu, Au va boshqalar bilan oson; Sb, Bi, Sn, Pb, Ag bilan qiyin suyuqlanadi. Kimyoviy jihatdan ancha passiv: suv, kislotalar (“zar suvi”dan tashqari), ishqorlar, ammiak gidrati, uglerod monooksid bilan ta’sirlashmaydi. Cl₂ bilanto’yintirilgan xlorid kislota ta’sirida eritmaga o’tadi. Qizdirilganda kislorod, gologenlar, oltingugurt bilan, xona haroratida – ksenon tetraftorid bilan oksidlanadi. G’ovak platina, platina kukuni juda ko’p miqdorda H₂, He, O₂ ni shiddat bilan yutadi. Tabiatda tug’ma holda (Ru, Rh, Pd, Os, Ir bilan qotishmalarida) uchraydi.

Olinishi:

Platina (ll) xlorid

PtCl2 = Pt + Cl2 (581 – 583 °C, PtCl qoʻshimchasi).

PtCl2 + H2 = Pt + 2HCl (150 – 200 °C).

Vodorod xloroplatinnat

H2[PtCl6] + 2HCOOH + 3Na2CO3 = Pt(kukun)↓ + 6NaCl + 5CO2↑ + 3H2O (qayn.).

Ammoniy xloroplatinnat (lV)

(NH4)2[PtCl6] = Pt(gʻovak) + 2NH4Cl + 2Cl2 (215 – 350 °C),

Xossalari:

Pt + 2HE_{(kons., issiq)} + 2E₂ = H₂[PtE₆] (qayn.; E = Cl, Br).

3Pt + 18HE_(kons.) + 4HNO_3(kons.) = 3H₂[PtE₆] + 4NO↑ + 8H₂O

(qayn.; E = Cl, Br).

2Pt_(kukun) + O₂ = 2PtO (t ≤ 510 °C),

Pt + O₂ = PtO₂ (400 – 500 °C, p).

Pt + 2F₂ = PtF₄ (450 °C),

Pt + 3F₂ = PtF₆ (550 – 600 °C, _{tezda sovutish}).

Pt + O₂ + 3F₂ = (O₂⁺)[PtF₄] (450 °C).

Pt + 2Cl₂ = PtCl₄ (275 – 300 °C, Cl_{2 oqimida}),

2Pt + 3Cl₂ = (Pt^IIPt^IV)Cl₆ (t ≤ 400 °C, p),

Pt + Cl₂ = PtCl₂ (500 °C, Cl_{2 oqimida}).

Pt + S = PtS (200 °C)

_kuperit

Pt + 2S = PtS₂ (650 °C). Pt + XeF₄ = PtF₄ + Xe↑ (suyuq HF da).

Pt + 6HCl_(kons.) 2H₂↑ _(katod) + H₂[PtCl₆] _(anod).
(Lidin R.A 21-33 bet)

Ishlatilishi:

Platina oilasi elementlari va ularning birikmalari ammiakni oksidlashda, parafin va olefin uglevodorodlarni gidroizomerlashda, gazlarni CO va N2 dan tozalashda, yuqori temperaturalarni oʻlchaydigan termoparalar tayyorlashda, kimyoviy idishlar olishda, tibbiyot asboblarini tayyorlashda, kondensator va rezistor materiallarini yasashda, metallar sirtini qoplashda ishlatiladi.

(Parpiyev N.A. 341-342 bet)

Xulosa:

Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki kimyo fani atrofdagi barcha borliqni uni tashkil etgan tarkibiy qismlarni moddalardan iborat deb qaraydi. Men ushbu mustaqil ishimda Har bir elementlarning davriylik jadvalida o’z tutgan o’rni, hamda o’ziga yarasha kimyoviy hamda fizik hossalari mavjudligi, shu o’rinda Platina guruhchasi elementlari Ru, Rh, Pd, Os, Ir va Pt larning ham o’ziga yarasha kimyoviy xossalari mavjudligi haqida ma’lumotlarni bilib oldim.

Foydalanilgan adabiyaotlar:

1 N.A. Parpiyev “umumiy va noorganik kimyo” 2017

2 N.A. Parpiyev “anorganik kimyo” 2003

3 R. A. Lidin “ximiya 1997”