K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Aktiniy va protaktiniy 
Mazkur  elementlarning  nomlari  ham  radiy  va  radon  nomlariga  o‘xshash  tarzda 
berilgan.  Yunonchada  «aktis»  degani  «nur»  degani  bo‘ladi.  Shuningdek,  yunonlarda  bu 
so‘zning «shu’la», «yog‘du» ma’nolari ham bor. Aktiniyni 1899-yilda farang kimyogari Anri 
Debyern  (1874-1949)  kashf  qilgan.  Juda  ham  kuchli  radioaktivlik  xossasi  tufayli,  aktiniy 
qorong‘u joyda tursa o‘zidan xira yorug‘lik taratadi. Protaktiniy esa aktiniydan ancha keyin va 
deyarli bir paytda bir-biridan mustaqil har xil ilmiy guruhlar tomonidan kashf qilingan bo‘lsa-
da,  u  aktinoidlar  qatorida  aktiniydan  avval  keladi.  Shu  sababli  ham,  ushbu  elementga 
«aktiniydan  avval»,  «aktiniy  debochasi»  degan  ma’nolarni  beruvchi  protaktiniy  atamasi 
berilgan.   
 
Astat 
Bu element 1940-yilda, vismutni alfa-zarralar bilan nurlantirish yo‘li bilan olingan. Uni 
kashf  qilgan  Amerikalik  olim  Emilio  Jino  Segre  (1905-1989)  boshchiligidagi  ilmiy  guruh, 
mazkur elementga faqat 7 yildan keyingina tayinli nom tanlashdi. Yunonchada «astatos» so‘zi 
«beqaror»,  «arang  turuvchi»  ma’nolarini  beradi  va  bu  til  qoidalariga  ko‘ra  u  «barqaror», 
«mustahkam»  ma’nolarini  anglatuvchi  «statos»  so‘ziga,  inkor  ma’nosini  beruvchi  «a-»  old 
qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasalgan (statos so‘zi hozirda ham tilimizda «xodimlar shtati», 
yoki, statika kabi so‘zlar ko‘rinishida mavjud). Astat haqiqatan ham beqaror element. Uning 
eng uzoq yashovchi izotopining yarim yemirilish davri atiga  7,2 soatni tashkil qiladi. 
 
Argon 
1894-yilda Angliyalik olimlar lord Reley (1842-1919) va Uilyam Ramzay (1852-1916) 
tomonidan atmosfera havosi tarkibidan ajratib olingan ushbu nodir gaz hech qaysi modda bilan 
reaksiyaga kirishmasligi bilan o‘z kashfiyotchilarini taajjubga solgan edi. Shu sababli ham ular 
mazkur kimyoviy elementga yunonchada «harakatsiz», «nofaol» ma’nolarini beruvchi «argos» 
so‘zidan kelib chiqib nom tanlashgan. Aniqrog‘i, mazkur nomni Madan ismli kimyogar taklif 
qilgan  va  bu  taklif,  Britaniya  ilm-fanga  ko‘maklashish  jamiyatining  1894-yil  13-avgustdagi 
majlisida,  Reley  va  Ramzay  tomonidan  ma’qullangan.  1904-yilda  ushbu  kashfiyot  uchun 
Uilyam  Ramzayga  kimyo  bo‘yicha  Nobel  mukofoti  topshirilgan.  Aynan  o‘sha  yilgi  fizika 
bo‘yicha  Nobel  mukofotini  esa  lord  Releyga  taqdim  qilingan.  Ya’ni,  ushbu  mohiyatan  bitta 
kashfiyot  uchun,  uning  mualliflari  ikkita  yo‘nalishda  va  bir-biridan  mustaqil  Nobel 
mukofotlariga  sazovor  bo‘lishgan.  Nobel  mukofotidek  nufuzli  mukofot  tarixida  bu  yagona 
shunday holatdir.   
Argon – o‘z nomini haqiqatan ham oqlab kelayotgan elementlardan biridir. Uning biror 
boshqa  element  bilan  birikmasini  olish  yoki  aniqlash  hozircha  unchalik  ham  muvaffaqiyatli 
kechmayapti.  Hozirgacha  argonning  faqat  fenol,  gidroxinon  va  atseton  bilan  birikmalari 
ma’lum xolos. Lekin, shunga qaramay argon juda keng qo‘llanish sohasiga ega bo‘lgani bilan 
ham qiziq. Xususan, u oziq-ovqat sanoatida qadoq gazi (E938 ozuqaviy qo‘shimchasi) sifatida 
qo‘llanilmoqda. Aynan shu maqsadda, oddiy sharoitda inert xossasiga ega bo‘ladigan boshqa 
gazlarni, xususan, geliyni (E939), azot (E941) va azot I oksidini (E942) ham ishlatiladi.  
 
 

---

56