Jurnalistikasi

nïïTïïSÆ i S
s h t d t U l z a S t a t g a n i a t
VaShë
i
^
"
t
n
re^
t
Æ
q o C L m g tabiat oididagi 
k uchsizligining dalolati sifatida n am o y o n bo'ladi. Shu bilan birga, u aynan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘sh a qiyinchiliklam i yengish vositasi b o 'lib xizm at qilgan. O dam lar o ‘z 
m aqsadlariga erishish uchun d in iy xulq tarzida o 'y lab to p g a n xudolarini 
ustuvor bilganlar, turli tao m tard an nafslarini tiyib, k o 'p ch ilik k a yoqm ay- 
digan xatti-harakatlardan voz kechganlar. H atto , egasining iltimosini 
bajarm agan fetishlam i sindirib tashlab, navbatdagi bozor kuni uyiga yangi 
fetish sotib olib kelganlar. Xullas, d in inson va kom m unikatsiyalar tarixida 
ulugV or o ‘rin tutgan.
Endi m iloddan aw a l paydo bo'lgan ikkita asosiy — dunyoviy dinlarga 
qisqacha to ‘xtalib o'tsak. O lim lam ing fikricha, kishilik jam iy atid a jah o n
miqyosida birinchi dunyoviy d in asoschisi Zardusht hoziigi 0 ‘zbekiston 
hududida, Xorazmda yashagan va ijod qilgan. Keyinchalik unga odam lar 
tom onidan payg‘am bar nom i h am berilgan. Zardusht so 'z i «zard ushturi» 
(sariq tuyadagi odam ) degan m a ’n o n i bildiradi. T axm in qilish mumkinki, 
Zardusht o ‘z targ‘ibotini sariq tu y a d a yurib am alga oshirgan. Keyinchalik 
uning so'zlari yozib olinib. hosil bo'lgan kitob «Avesto» deb atalgan. M azkur 
q o ly o z m a kechi bilan m iloddan aw algi VI asrda yuzaga kelgan. 2,5 ming 
yildan beri dunyodagi ilm ahli u sh b u manbaga yuqori baho berib, odam zot 
tam adduniga buyuk hissa qo‘shganligini ta'kidlab kelm oqda. Faqat sovet 
davrida bu kitob iiaqida gapirishga u n ch a yo‘l q o ‘yilm asdi. S hu sababli 
hoziigi avlod u bilan deyarli tanish em as.
M azkur m anba va uning ah a m iy a tin i 0 ‘zbekistonning b ir q a to r taniqli 
olim lari o'rganm oqdalar. A m m o yurtdoshlarim izdan o ld in , o 'tg a n asrlarda 
ushbu kitob haqida nem is, fransuz, rus, hind m utaxassislari a n c h a yaxshi 
fîkrlar bildirishgan. «Avesto» k o ‘p m am lakatlam ing ilm iy adabiyotlarida, 
jum ladan, ensiklopediyalarda h a m yuksak baholanadi. Z ardushtiylik bir 
n echa asr davom ida b ir q ato r xalq va davlatlarning (M arkaziy O siyo, Eron 
va hokazo) rasmiy dini h am bo'lgan. K itobning asosiy m aq sad i — yaxshilik 
va yom onlik doim iy kurashda b o 'lish in i ta ’kidlashdan va u sh b u kurashda 
yaxshilik g ‘alaba qozonishiga ishontirishdan iborat.
A sar Goxlar, Yasna, V andidod, Y ashtlar (m an su r y ashtlar bilan 
birgaiikda), Vispirad, Kichik Avesto deb nom langan o ltita d a fta rd a n tashkil 
topgan. Qisqasi, «Avesto»da o d a m la r qanday yashaganlari ta q d ird a jam iyat 
ilgarilab ketishi m umkinligi tushuntirilgan, Bu kitob diniy, falsafiy. tarixiy, 
tashkiliy, psixologik, jam oaviy, axloqiy, adabiy aham iyatga ega b o lg a n . 
«Avesto» so ‘zining o ‘zi keyinchalik «asos», «qonun* m a ’n osini kasb etgan.
«Avesto»ga tavsif berish — alo h id a jiddiy izlanishni ta lab qiladigan 
ilm iy vazifa. Shu sababli biz u h aq id a qisqacha, faqat m avzuim iz nuqtayi 
nazaridan gapirib o'tam iz. T ashqi k o'rinishida «Avesto» 300 betga yaqin 
katta bichim dagi kitobdir. U n d a kom m unikatsiyalar tarixiga oid flkrlar 
ham anchagina. Bunday m isollar ushbu m anbaning b irin c h i betlaridan 
boshlab keltiriladi, M asalan, «Y asna»ning 30-xoti 2 -b a n d id a shunday 
deyilgan:
«Ey, hushyorlar! Q uloqlaringiz bilan puxta eshitingiz, eng ezgu 
kalom lam i va yorug4 niyat bilan — xoh er, xoh ayol ~ h a r biringiz nazar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashlangiz, to buyuk hodisa ro ‘y berm asdan va odam laringiz so'nggi 
m anzilga y etm asd an ikki y o ‘ldan b irin i o ‘zingizga ixtiyor ettingiz^da, bu 
kalo m larn i o ‘zgalarga ham yetkazingiz!* yoki «Yasna», 31-xot, 18-band: 
«Bas, siz la rd a n hech kim xonum on, sh ah ar va butkul sarzam inni vayron 
etib, x arobaga aylatirguvchi d u rv an d in in g so ‘z va ta ’limotiga quloq osm ang, 
balki lin in g qarshisida jangovor h o la td a turing!*1 Barcha bandlari m uroja- 
atn o m a, g im n va nasihatlardan iborat m azkur kitob og‘zaki n u tq uslubida 
bayon etilgan. Agar biz qadim iy zam onlardan qolgan boshqa asarlar 
bitilgan d a v r va uslublam i e ’tiborga otsak, to ‘la ishonch bilan aytish m u m - 
kinki, b u asa r kom m unikatsiya usullari tarixida buyuk n am una b o ‘lib 
xizm at qiladi.
E n d i buddaviylik davri haqida. M iloddan aw algi VII asr oxiri - VI 
asr b o sh la rid a o 'z ig a to ‘q oila farzan d i bo ‘lgan. Budda (asli ismi Siputra 
G a u ta m a ) ulg‘avgach, boyliklaridan voz kechib, alohida yashagan, asta- 
sekin a tro fid a tarafdorlari uyushgan. B ir necha asrdan keyin u asos solgan 
buddaviylik dunyoviy dinga aylangan.
B uddaviylik dinining o dam larga yoqishi shundaki, uning asoschisi 
h a m m a o d a m la rn i teng ko‘rgan, b iro r bir tirik jonivorni o ld iris h n i m an 
etgan. B u d d ap arastlar dastlabki bosqichlarda o ‘z dinlarini u n c h a ham
ta rg ‘ibot qilaverm aganlar. S huning u c h u n buddaviy m atnlarda kom m uni- 
katsiyaning faol shakllaridan foydalanish haqidagi ko rsatm alarni deyarli 
u ch ra tm ay m iz. Bu m asalada «Avesto* ancha ustun turadi. A lbatta, buning 
jiddiy sababi h am bor. Buddaviylik ko'pxudolikni inkor qilm aydi. Y akka- 
xudolik ta ra fd o ri boMgan Z ardusht esa A xuram azdadan boshqa barcha 
x u d o la m i «dev* deb atagan h am da u la r bilan kurashishga d a ’vat etgan.
M ifologiya. M ifotogiyani qisqa qilib, odam zod to m o n id an rivojlan- 
tirilgan d in iy y o ‘nalishdagi d u n y o q ara sh va ijod deb atasak bo'lad i. D at- 
labki b o sq ic h la rd a mifologik m uloqot og‘zaki va viziual, ko‘z bilan ko rsa 
boM adigan shakllarda am alga oshirilgan.
A w a lo , shuni ta ’kidlash kerakki, diniy yoki mifologik tasvirlar eng 
q adim gi o d a m la r to m o n id an fantaziya, ya’ni, hayoliy gaplar em as, balki 
real h ay o t va haqiqiy hodisalar, d e b qabul qilingan. B undan tashqari, 
m ifologik su je tla r ko‘p hollarda h aq iq atd an ham m a’lum bir xalq va elat 
h ay o tid a b o 'lg a n voqealarga asoslangan. Yillar o ‘tib xalq qahram o n lari 
m ifologik shaxslarga aylanib ketgan, m asalan, Z ardusht yoki B udda kabi. 
M iflarning m ualliflari sifatida alo h id a b ir kishini ko'rsatib b o lm a y d i, ularni 
bir yoki b ir n ec h a xalq yaratgan, sayqallagan.
H a li yozuv yaratilm agan q ad im zam onlarda og‘zaki m ifologiya diniy 
tafsilotlar bilan q o ‘shilib, o d a m la r o ‘rtasida om m aviy kom m unikatsiya 
u c h u n asosiy ijtim oiy mavzu b o ‘lib xizm at qilgan. M iflarda borliq yaxlit 
tiz im sifatid a ifodalangan va sh u orqali ibtidoiy odam larda ilmiy
1 
Avesto. Tarixiy-adabiy yodgodik. Loyiha muallifi va ijodiy guruh rahbari 
N. Jo‘rayev. T.: «Sharq*. 2001. 10— 12-betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dunyoqarashning birin ch i chizgilari paydo b o 'lg an . Mifologiya yuksak 
darajada rivojlanib, tarkibiy qism lari b u tu n b ir tizim ga aylanganidan keyin 
u ndan ijtim oiy ongning adabiyot, fan, m afkura, ta ig ‘ibot kabi yo‘na!ishlari 
ajralib chiqqan. D em ak, din kabi m if ham , insoniyat m adaniyatining 
m a’naviy negizini tashkil etdi, desak xato qilm ag an bo'lam iz.
Agar m eva yig‘ish va ov qilish insonning jism o n iy yashashini ta ’m in - 
lagan bo'lsa, d in va mifologiya uning m a ’naviy hayotiga va axboriy x abar- 
dorligiga yordam bergan. Odam fïkrlam asdan yashay olmaydi. 0 ‘ylash 
u chun m avzu kerak. G ‘oyaIar esa h ar xil b o ‘lishi m um kin, chunki birov 
bilan janjallashishni rejalashtirish — bu h am o ‘ylash u c h u n mavzu. B oshqa 
g‘oyalardan farqli o ‘laroq diniy va m ifologik fikriar insonning borliqni 
o ‘rganishiga y o ‘naltiri!gan, shuning natijasida od am n i ruhiy poklikka 
undagan. B uni esa, albatta, faqat axborotni yig‘ish, ishlash va tarqatish 
orqali am alga oshirish m um kin edi.
Ayrim olim lar mifologiya eng qadim gi o d am larg a borliqni o ‘rganish 
u chun yagona usul b o 'lib xizmat qilgan, deb hisoblaydi. Bunday fikrlarga 
q o ‘shilish qiyin, albatta. Chunki, hech b o 'lm a g an d a, ushbu vazifani 
mifologiya bilan birgalikda din ham bajargan. Aslida esa, bu ham yetarli 
emas. Ibtidoiy jam iyatdagi kom m unikatsiyalar tarixini o'rganish shuni 
ko‘rsatadiki, d in va mifologiya om m aviy kom m unikatsiyaning boshlang‘ich 
bosqichlari b o ‘lib, keyinchalik uning yetakclii shakllariga aylangan. A m m o 
ular bilan birgalikda rivojlanmagan b o ‘lsa-da, boshqa usullar, m asalan, 
og ‘zaki ijod yoki rassom chilik ham ishlatilgan .
Aslida, ibtidoiy sharoitlardagi din bilan m ifologiyani bir-biridan ajra- 
tish ju d a qiyin, ularni bir-birisiz tasaw uv e tib b o ‘lm aydi. Qadim gi m a n - 
balarda diniy g‘oyalar mifologik tasvirlarga, ikkinchilari esa birinchilariga 
o ‘tib turgan h ollar k o ‘p uchraydi. M ifologiya h am to ‘laligicha qabila va 
inson kundalik hayotining aksi bo'lgan. M asalan, qabila ichidagi kabi xu- 
dolar orasida h am k atta va kichiklari, haq va nohaqlari, o ‘ylab-o*ylamas- 
dat\ ish qiladiganlari bo'lgan. Yoki, ibtidoiy o d a m la r taassurotida, xudolar 
ham insonlar singari oila bo'lib yashagan. X u d o lar orasida odam lardek 
chaqqoni, hunarm andi, adolatlisi, yalqovi, u d d ab u ro n i bo'lgan va hokazo.
K o 'rib turganim izdek, mifologiyada ibtidoiy davrdagi ongli insonning 
hayoti ko‘zgudagidek ifodalab berilgan. A ynan shuning uchun mifologik 
qahram onlar oddiy o d am lar kabi yuradilar, o 'ylaydilar, gaplashadilar, xafa 
yoki xursand bo'ladilar, ishlaydilar, d am o la d ila r va hokazo. M asalan, 
daraxt yoki hayvonlarning gapirishi — m ifologiya u c h u n oddiy hol. U larga 
til bag‘ishlanishining sababi — miflarni o ‘ylab c h iq q a n o d am lar o 'zlarining 
ijtim oiy m unosabatlarga m uhtoj ekanliklarini sliu y o 'l bilan ifodalashgan. 
Y a’ni, d in kabi m if h a m ibtidoiy o d am lar to m o n id a n ijtim oiy m uloqotni va 
om m aviy kom m unikatsiyalam i rivojlantirish u c h u n y o ‘naltirilgan va keng 
xalq om m asiga xos dastlabki ijod turlari bo'lgan.
Din va mifologiya — inson bayotidagi d astla b k i ommaviy m afkuralar. 
D in va mifologiya eng qadimgi o d am lar u c h u n nafaqat borliqni o ‘rga-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nishning yagona usuli, balki sh u bilan birgalikda ibtidoiy kishilik jam iyati 
u chun birinchi o m m a v iy m afkura sifatida h am xizm at qilgan. M afkura, 
soddaroq qilib ay tg an d a , g‘oyalar tizimidir. G 'o y a la r qachon tizim ga bir- 
lashishi m um kin? Q a c h o n k i, ularning m ualliflari m a ’lum bir aniq m aq- 
sadga yo'n altirilg an g ‘oyalar. guruhini ishlab chiqsa va jam iyat a ’zoiarini 
ushbu g'o y alar u la rn in g hayotini yaxshilashga q o d ir ekanligiga ishontira 
bilsa. Aslida, m uayyan d in va mifologiyani targ‘ib qilishda boshqa niyatlar, 
masalan, qabila b o sh lig 'i yoki boshqa bir sardorni ulug‘lash, butun jam oani 
yagona g 'oya t a ’sirid a saqlash va hokazo m aqsadlar ko'zlanayotgan bo'lishi 
ham m um kin.
A m m o, agar d in va m ifologiya to ‘g‘ri tuzilgan bo'Isa, jam oa a ’zo lan
u n i payqam asliklari va o ‘zlarini dinga ishonuvchilar, deb o'ylashlari 
m um kin. N atijad a, ja m iy a t a ’zolari o'rtasida dinga va mifologiyaga im on 
keltirish shiori o stid a aslida targ‘ib qilinayotgan g‘oyalarga ishonch hosil 
qiUnadi. Qisqasi, d in va mifologiya orqali ko‘p hollarda haqiqatdan h am
xudoga, diniy im o n g a ishonch o ‘m iga targ‘ibot qilinayotgan g'oyaga 
e ’tiqod qilish yuzaga keltiriladi. Shuning u ch u n d in va mifologiya kishilik 
jam iyatida m afkura vazifasini bajarganligi olim lar to m o n id an tan o lin g a it
Bugungi o d a m la rd a n farqli o ia io q ibtidoiy odam larda sun iy 
ishonchni shak llan tirish g a ehtiyoj yo‘q edi, c h u n k i u la r tabiat b ir qator 
jo n li m avjudotlardan iboratligiga to ‘laligicha ishonishgan. Quyosh va oy 
q aerdan chiqishi h a m d a q aerga botishini, nim a u ch u n shunday bo'lishi, suv 
nega qaynashi, y er n im a u ch u n silkinishi — tab iatn in g shu kabi boshqa 
q onunlarini tu sh u n m ay d ig a n odam larga bunday hodisalar qandaydir ba- 
g ‘oyat k u ch -q u d ratli tirik jonlar, ya’ni, xudo yoki q ahram onlar tom onidan 
am alga o shirilayotgandek tuyulgan. Ibtidoiy ja m o a dastlab inson irodasiga 
b o ‘ysunm aydigan ijtim oiy hayot natijasi sifatida yuzaga kelgan, shuning 
u ch u n uning a ’zo lari ja m o a vakillari o ‘rtasidagi ijtim oiy m unosabatlam i 
tabiatga k o ‘chirishgan va b u tu n borliq ularda inson qabilasiga o xshagan
birlashm a tarzid a ta a ssu ro t qoldirgan.
K ishilik ja m iy a tid a g i om m aviy kom m unikatsiyalarda din ham da 
m ifologiyaning o ‘rn i k o ‘p olim lar tom onidan o'rganilgan va bu m asalada 
talaygina asarlar yozilgan. M azkur mavzuga qiziqadiganlar, jum ladan, 
M .Jo‘rayev, Y u.B orev, J.V ino, L.Levi-Bryul, E.M eletinskiy, B .Fontenel, 
Ya.Elsberg, K .Y ung asarlariga m urojaat etishlari m um kin.
E ndi kishilik ja m iy a tid a birinchi m afkura b o klgan din va m ifolo­
giyaning alohida xususiyatlariga biroz to'xtalib o ‘tsak. Turli xalqlarda ayrim
bir m azm undagi m ifla r mavjudligidan ushbu m afkura ibtidoiy o dam lar 
u ch u n um um sayyoraviy xarakterga ega dunyoqarash tizim i bo lganligi 
ko 'rin ib turibdi. M asalan, qadim iy Assuriya, Bobil, Eron, M isr va X itoy 
xalqlarida k oinot va bo rliq yaratilgani haqidagi m iflar mayjudligi qayd 
etilgan. O sm on va yer, o ta va o n a kabi tim sollar ta ’riflangan m iflar q a ­
dim iy S hum er, E ro n va X itoyda ko‘plab uchraydi. N u h to ‘foni, y a ’ni, 
o lam ni suv bosishi haqidagi rivoyat ham eski m anbalarda umumsayyoraviy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

voqea deb hisoblangan edi. A m m o, k eyinchalik o 'tkazilgan tadqiqotlar 
natijasida ushbu m avzu qadim iy arablar, xitoy h am d a yapon m anbalarida 
topilm agani aniqlandi. Shunga qaram asdan, N u h to 'fo n i haqidagi rivoyat 
Xaldeya, Assuriya, Bobil, E ron xalqlarida borligi tasdiqlangan.
K om m unikatsiyalar tarixini o 'rganish ja ra y o n id a biz uchun kutil- 
magan va shu bilan birga quvonarli n atijalardan biri shu bo'idiki, qadim iy 
dunyoda axborot, kom m unikatsiyalam ing xudolari h a m b o ‘lgan ekan. 
M asalan, qadim iy M isr aholisi yozuv xudosini Ibs qushi shaklida tasvir- 
lagan, buddaviylarda ham donolik va yozuv xudolarining haykalchalari 
bo ‘lgan.
Shunday qilib, d in va m ifologiya eng q ad im iy insonlar uchun m a q - 
sadli yashashga, t a ’lim va tarbiya tizim iga o id fan la r vazifasini bajargan. 
Y a’ni, o ‘sha zam onlarda din va m ifologiya darsliklar, ensiklopediyalar, 
axloq kodekslari, m aktab darsliklari va universitet m a ’ruzalari xizm atini 
o ‘tagan. Ibtidoiy o dam lar u chun ushbu a fso n a lar tuganm as bilim va 
kom m unikatsiyalar m anbayi b o ‘lib xizm at qilgan. Afsuski, bizgacha yetib 
keigan m a’lum otlar ushbu ulkan xazinaning kichik b ir qism ini tashkil 
etadi, xolos.
M azkur afsonalar uzoq mingyilliklar q a ’rida yaratilgan b o ‘lsa-da, o ‘z 
sifati, m a’nodorligi va ahamiyatliligi jih a td a n bugungi m atbuot, radio, 
televidenie va in tem etdagi xabarlardan d ey arli qolishm aydi. Bugungi 
om m aviy kom m unikatsiya vositalari u ch u n ham asosiy tashvish — m afkura 
targ4ibotidir. F arq i shundaki, ijtim oiy-siyosiy rivojlanish oqibatida um u m - 
sayyoraviy m afkura o ‘m in i ko‘proq milliy m a fk u ralar egalladi.
Shuni ham t a ’kidlash joizki, diniy va m ifologiya g ‘oyalari ko‘p asrlar 
davom ida publitsistik va jum alistik asarlar u c h u n ham bitm as-tuganm as 
m anba b o ‘lib xizm at qilib kelgan va u sh b u ja ra y o n hozir ham davom
etm oqda.
3-fasl.
Ibtidoiy ommaviy kom m unikatsiyalam ing yo‘nalishlari
1. 
D astlabki ommaviy kom m unikatsiyalam ing umumiy m asalalari. 
Ommaviy kom rounikatsiyalar jarayoni. O m m aviy kom m unikatsiyalar ch iz- 
masi ibtidoiy qabilada ham , bugungi ja m iy a td a ham bir xildir. B unday 
shartli tasvir to ‘rtta asosiy qism dan iborat: o m m a v iy axborotni ishlab 
chiquvchilar — tayyor m ahsulot — uzatuvchi v o sita — auditoriya. Ayrim 
m utaxassislar ikkinchi b o ‘g ‘inni o rtiqcha deb hisoblab, uni birinchi b o ‘g ‘in 
bilan birlashtiradilar. Biz bu fikrga q o ‘shilo lm ay m iz, chunki axborot 
buyurtm achilari h am d a tayyor m ahsulot o 'rta s id a bir qator shaxslar 
m afkurachilar, m uharrirlar, ju n ialistlar va b o sh q a la r turishi m um kin va 
o datda turadilar ham . U lar axborot m a zm u n in i o ‘z foydalariga o ‘zga- 
rtiri&hga intiladilar va k o ‘p incha o ‘z m aqsadlariga erishadilar ham .
O m m aviy kom m unikatsiyalam ing sa m aradorligi bir necha om illarga 
bog‘liq. U lar ichida birinchi qatorda ushbu kom m unikatsiyaga va m a ’lu-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ot m azm uniga z a ru ra t, odam larm ng kundaU k hayotida axborotm ng
k e r a k lie i 
fovdaüügi kabi om illar turadi.
U shbu m ezonga rioya qilm agan targ‘ib o tc h ila r fa