|
Tarixiy sharh
Osiyo va Afrika mamlakatlarining ko‘pchiligi yaqin o‘tmishda Angliya, Fransiya,
Belgiya, Gollandiya, Germaniya, Portugaliya va Ispaniyaning mustamlakalari edi. Shu sababli,
ularning iqtisodiy tizimi ta’lim va ijtimoiy sohalari monopoliyalaridagiga aynan o‘xshatib,
ularning manfaatlariga moslab shakllantirilgan.
Ozodlikka erishgan bu mamlakatlar tarixidagi bu xususiyatlar, ularning taraqqiyoti, jahon
iqtisodiy xo‘jaligiga integratsiya bo‘lishdagi o‘ziga xosligini va muammolarini izohlab beradi.
Shunga ko‘ra, ozodlikka erishgan davlatlar uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan
asosiy vazifa - faqatgina tezroq iqtisodiy taraqqiyotga erishish emas, balki o‘zida mavjud bo‘lgan
iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarni birlashtirish va rivojlantirishdan iboratdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bo‘lgan asosiy belgilar
RM xo‘jalik hayoti xilma-xil xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramay, unda har holda
muayyan darajada mushtarak jihatlar ham mavjudki, bular ushbu mamlakatlarni yagona bir
guruhga kiritish imkonini beradi, iqtisodiy-siyosiy rivojlanish borasidagi o‘xshash yoki aynan
manfaatlar shular jumlasidandir.
Rivojlanayotgan dunyo mamlakatlariga xos bo‘lgan ana shunday jihatlar (belgilar) avvalo
quyidagilardan iborat:
1) Ichki ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmadagi o‘tish davri xususiyatlari (RM iqtisodidagi
dualizm, ko‘p ukladlilik);
2) ishlab chiqarish kuchlari umuman past darajada rivojlanganligi, qishloq xo‘jaligi,
sanoat, xizmat ko‘rsatish sohalaridagi qoloqlik;
3) jahon xo‘jaligi tizimida qaramlik.
BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar ekspertlarining ma’lumotlariga ko‘ra,
rivojlanayotgan mamlakatlar 90-yillarning boshiga kelib, G‘arbdagi rivojlangan mamlakatlardan
mehnat unumdorligi sohasida quyidagicha orqada qolgan: sanoatda 6-10 hissa; qishloq
xo‘jaligida 20-25 hissa. Bu nisbat hozirgacha o‘zgarmay kelmoqda.
"Uchinchi dunyo" mamlakatlarining jahon xo‘jaligida tutgan o‘rni, ularning tabiiy
boyliklarga mo‘lligi va aholisining ko‘pligi bilan ajralib turadi.
Bu mamlakatlarda quyidagilar mavjud:
- Umumiy sanoat zaxiralarining, ma’nan xom ashyolarining 8 turining (boksitlar, kobalt,
mis, neft, qalay, nikel, tabiiy gaz, fosfatlar) 2/3 qismi;
- temir rudasi, molibden va urannikg 1/3 qismi;
- volfram, marganes, qo‘rg‘oshin, xrom, rux bilan bog‘liq sanoat zaxiralarining qariyb
1/4 qismi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar qimmatbaho ma’danlar va toshlar bo‘yicha dunyo
zaxiralarida muhim o‘rin egallaydi.
Biroq, rivojlanayottan mamlakatlarda foydali qazilma boyliklar mutlaqo teng
joylashmagan. "Uchinchi dunyo"da topilgan foydali qazilmalar ularning faqat 45 tasiga to‘g‘ri
keladi. Bular, avvalo, neftni eksport qiluvchi, ma’danlarni ishlab chiqaruvchi mamlakatlardir.
Ayni paytda rivojlanayotgan mamlakatlarning 2/3 qismi umuman ma’dan va energetika
zaxiralariga ega emas.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning tabiiy boyliklariga xos yana bir xususiyat, bu
boyliklarni mamlakatlar bo‘ylab aniqlash darajasi nisbatan juda past: mazkur 45
mamlakatning atigi 10 tasida 3 xildan ko‘proq xomashyo turi mavjudligi aniqlangan.
Mana shuning uchun ham xom ashyo rivojlanayotgan mamlakatlarning faqat ayrimlari
uchun ko‘p tarmoqli qayta ishlash sanoatini rivojlantirish uchun yetarli moddiy zamin bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarning o‘zi energetika va ma’dan xom ashyolarini
chetdan olib kelishga majbur. Masalan, mamlakat importining umumiy hajmida xom ashyo
salmog‘i Vyetnamda 25, Marokashda 20, Pokistonda 22, Paragvayda 25, Janubiy Koreyada 30%
ni tashkil etadi.
Rivojlanayotgan dunyo mintaqalari ichida chetdan olib kelinadigan ma’dan va energetika
xoma shyolariga butunlay qaram bo‘lib qolgani Janubiy Osiyo hisoblanib, uning importida bu
mahsulotlarning salmog‘i mintaqa bo‘yicha 28%dir.
Hozirgi zamon maxsus adabiyotlarida rivojlanayotgan mamlakatlarni toifalashga oid
bo‘lgan tavsiyalardan kelib chiqkdn holda bu davlatlarni quyidagi tabaqalarga bo‘lish mumkin
(ko‘p jihatdan shartli ravishda):
"Yangi industrial mamlakatlar" (YAIM) yoki "yangi sanoat iqtisodlari" (YASI) yuqori
tabaqani tashkil etadi, keyin esa o‘rtacha iqtisodiy taraqqiyot darajasidagi mamlakatlar, eng sust
rivojlangan (yoki ko‘p hollarda eng qashshoq) mamlakatlar to‘g‘ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
