Жамиятдаги иқтисодий муаммолар ва уларни ҳал этишда Микроиқтисодиёт фанининг ўрни

_{TVC1 TVC2 TVC6}

_{TVC4 TVC5}

B1 B2 _TVC3 B4 B5 B6

B3

0 А1 А2 А3 А4 А5 А6 Q

14-расм. Корхонанинг узоқ муддатли оралиқдаги ҳаракати.

А нуқтада корхона аҳволи оғир бўлади. Маҳсулот ишлаб чиқаришни тўхтатиш лозим. Демак қисқа муддатли оралиқда янги ишлаб чиқариш қувватини ошириб бўлмайди, аммо уларни ишлатиш даражасини ошириш мумкин. Узоқ муддатли оралиқда эса янги ишлаб чиқариш қувватларини ишга тушириш мумкин. Ҳамма харажатлар ўзгарувчан бўлади.

14-расмда корхона ишлаб чиқариш қувватларининг олти варианти берилган. Умумий харажатларнинг минимал миқдори 3-вариантга тўғри келади. Ундан кейин эса ўсиш рўй беради. Ўзгарувчан харажатлар чизиғи бозорда шароит ўзгарса, корхона қувватларини ошириш ёки камайтириш тўғрисида янги қарорни қабул қилишга ёрдам беради. Ишлаб чиқариш харажатларини муттасил камайтириб бориш корхона фойдалилигини оширишнинг асосий воситасидир. Xаражатларни камайтиришнинг асосий йўллари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Фан-техника тараққиёти ютуқларини ишлаб чиқаришга татбиқ этиш.
   
2. 
   Ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш.
   
3. 
   Бошқаришни такомиллаштириб бориш ва шу кабилардир.
   

Саволлар ва топшириқлар:

1. 
   Харажат нима ва унинг турларини айтинг.
   
2. 
   Корхона фаолиятида қисқа муддатли оралиқ таҳлили нимадан иборат?
   
3. 
   Узоқ муддатли оралиқдаги харажатлар тушунчасини ифодаланг.
   
4. 
   Xаражатларни камайтиришнинг асосий йўллари нималардан иборат?
   

8-мавзу. Корхона фойдаси, рентабеллиги ва уни ошириш.

Режа:

1. 
   Корхона иш фаолиятини акс эттирувчи кўрсаткичлар.
   
2. 
   Корхона фойдаси ва унинг тақсимланиши.
   
3. 
   Маҳсулот ҳақида тушунча.
   
4. 
   Рентабеллик ва фойдани ошириш зарурияти.
   

Корхона иш фаолиятини акс эттирувчи бир қанча кўрсаткичлар мавжуд. Улардан биринчиси сотилган маҳсулот ҳажми ёки корхонанинг ялпи маҳсулоти. Корхона томонидан бир йилда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва хизматларнинг пулдаги ифодасига унинг ялпи маҳсулоти дейилади. Масалан, корхона бир йилда 10минг дона маҳсулот ишлаб чиқарди ва унинг ҳар бирлигининг баҳоси уч юз сўмдан сотди. Демак ялпи маҳсулот 3 млн сўмни ташкил этди. Асосий кўрсаткичлардан бири корхонаниннг ялпи фойдасидир. Буни ҳисоблаш учун корхонанинг ялпи маҳсулотидан унинг ишлаб чиқаришга сарф этилган харажатлари чегириб ташланади. Мисол учун ялпи маҳсулот 3 млн. сўм бўлганда корхона харажати 1,5 млн. сўм бўлса, корхонанинг ялпи фойдаси 1,5 млн. сўмни ташкил этади. Корхона ялпи фойдаси қуйидагича тақсимланади.

Корхона ялпи фойдасидан ҳамма тўловларни тўлаб бўлгандан сўнг қолган қисми корхонанинг соф фойдасини ташкил этади. Мисолимизда тўловлар 0,5 млн. сўмни ташкил этса унда корхонанинг соф фойдаси 1 млн. сўм бўлади. Яна шу соф фойдани корхона мустақил ишлатса, унинг тақсимланишини 16 –расмда кўришимиз мумкин.

Ялпи фойда

Солиқлар

Кредит учун фоиз

Ижара тўловлар

Соф фойда


15-расм. Корхона ялпи фойдасининг тақсимланиши.

Соф фойда

Ишлаб чиқа- ришни ривож-ланти -ришга

(жам-ғариш)

Ижти-моий фонд-ларга

Корхона эгалари-

нинг даромад-

ларига

Кадр-ларни тайёр-лашга

Суғурта фонд-ларига

16-расм. Корхона соф фойдасининг тақсимланиши.

Фойда – даромад билан унга қилинган харажатлар ўртасидаги фарқ.

Соф фойдақпул тушуми(даромад) – ишлаб чиқариш харажатлари Корхонанинг умумий даромади (R) маҳсулот баҳоси Р ни сотилган маҳсулот миқдори Q кўпайтмага тенг

R(Q)=PQ.

Қўшимча даромад (MR) - ҳар гал ортган умумий даромадни R(Q) ҳар гал ортган маҳсулот миқдорига (Q) нисбати билан аниқланади:

MR=R(Q)/ Q.

Ўртача даромад (AR) – бир бирлик маҳсулотни сотишдан келган даромадга тенг бўлади.

AR=R(Q)/Q.

Фойданинг энг юқори даражага етказилиши маҳсулот миқдорининг ўзгариши билан умумий ўртача даромад, умумий ўртача харажатларнинг ўзгаришига ҳамда баҳо даражасига боғлиқ бўлади. Агар бир бирлик қўшимча маҳсулотдан олинган даромад (MR) шу маҳсулотга қилинган қўшимча харажатга (МС) га тенг ёки яқин бўлса фойда ошади. MRқMC . Агар PқMRқMC бўлса, корхонанинг фойдаси энг юқори даражага етган бўлади. Бунда ҳар бир қўшимча маҳсулот энг кўп фойда келтирган бўлади.

Демак, хўжалик фаолиятини ҳар хил кўрсаткичлар билан ҳисоблаш мумкин.

Рентабеллик - хўжалик фаолиятининг самарадорлиги даражасини билдирувчи кўрсаткичлардан бири бўлиб, у маълум вақт (йил, ой, квартал ) давомида ишлаб чиқариш фаолиятининг фойдалилиги (ёки зарарлигини) кўрсатади.

Корхона рентабеллиги олинган фойдани қилинган сарфларга таққослаш орқали аниқланади ва у фоизларда ифодаланади. Корхона умумий хўжалик фаолияти рентабеллигини, бирор турдаги маҳсулот ишлаб чиқариш рентабеллигини алоҳида аниқлаш мумкин. Корхона умумий фаолиятини рентабеллиги

кўринишида аниқланади.

Айрим маҳсулотлар ишлаб чиқариш рентабеллиги
Р1=(маҳсулот сотишдан олинган фойда / маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари) _* 100% бўлади.

Маҳсулотни сотиш рентабеллиги


Ишлаб чиқаришда фойда ва рентабеллик даражасини ошириш муҳим иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий аҳамият касб этади. Бу ер, меҳнат капитал омилларидан унумли фойдаланишга боғлиқ, яъни ишлаб чиқариш унумдорлигини ошиши, материаллар, ёқилғи, хом-ашё, асосий фондлардан тежамли фойдаланиш, корхона фондларининг айланишини тезлаштириш, ишлаб чиқаришга хизмат қилиш, бошқарувга сарфларни камайтириш ва ҳакозо.

Бу омилларни 3 гуруҳга бўлиш мумкин.

1. 
   Технологик омиллар
   
2. 
   Иқтисодий омиллар
   
3. 
   Ташкилий омиллар.
   

Бу омиллар ишлаб чиқаришда ўз ўрнида фойдаланилса ишлаб чиқариш самарадорлиги ошиб боради.