Jahon tarixi

partiyasini tuzdilar. 5-yanvarda Berlinda ishchilarning stixiyali qurolli chiqishi
ro‘y berdi. Ularning maqsadi Ebert hukumatini ag‘darish edi. Bu chiqish
12-yanvar kuni hukumat tomonidan bostirildi. 15-yanvarda esa K. Libknext
va R. Lyuksemburglar o‘ldirildilar. Shu tariqa o‘ng sotsial-demokratlar o‘z
hokimiyatini ochiq shaklda terrorchilik yo‘li bilan yanada mustahkam qaror
toptirdilar. Kommunistlar kurashni parlamentdan tashqarida davom
ettirdilar. 13-aprelda ular Germaniyaning Bavariya o‘lkasida sovet
hokimiyatini o‘rnatdilar va Bavariya Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon
qildilar. Biroq bu respublika atigi 3 hafta yashadi. Lekin Sovet Rossiyasi
hukumati andozasi asosida qator tadbirlarni (ishchi nazoratini tashkil etish,
Qizil Armiya va BFQ tuzish, ishlab chiqarish vositalarini davlat mulki deb
e’lon qilish va boshqalarni) amalga oshirdi.
19-yanvar kuni Ta’sis majlisiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda o‘nglar va
markazchilar g‘alaba qozondilar. Kommunistlar esa saylovda ishtirok
etmadilar.
Germaniya ijtimoiy
harakatidagi bo‘linish

---

38
Ta’sis majlisi osoyishta Veymar shahrida o‘z ishini
boshladi. Shuning uchun ham Ta’sis Majlisida
qabul qilingan Konstitutsiya va uning asosida tuzilgan Respublika Germaniya
tarixiga Veymar Konstitutsiyasi va Veymar Respublikasi nomi bilan kirdi.
Konstitutsiya Germaniyani kuchli prezidentlik hokimiyatiga ega bo‘lgan
federativ respublika deb e’lon qildi. Ayni paytda hukumatning prezident
oldida emas, parlament (reyxstag) oldida javobgar ekanligi belgilab qo‘yildi.
Fridrix Ebert Germaniyaning birinchi prezidenti etib saylandi. Konstitutsi-
yada xususiy mulkning muqaddas va daxlsiz ekanligi qayd etildi hamda 20
yoshdan boshlab erkak va ayollar uchun yalpi saylov huquqi berildi. So‘z,
yig‘ilish, matbuot erkinligi e’lon qilindi va referendum o‘tkazish mumkin-
ligi belgilab qo‘yildi.
Hukumat reyxstagda ko‘p o‘rin olgan partiya yoki partiyalar ittifoqi
tomonidan tuziladigan bo‘ldi. Bosh vazir (kansler) Prezident tomonidan
tayinlansa-da, u reyxstagga hisob berardi. Ikki palatadan iborat qonun
chiqaruvchi hokimiyat ta’sis etildi. Quyi palata (reyxstag) butun Germaniya
bo‘yicha yalpi ovoz berish yo‘li bilan saylanar edi. Yuqori palata (reyxsrat)
esa belgilangan normalarda o‘lka va viloyatlar vakillaridan iborat bo‘lardi.
Reyxsrat veto huquqiga ega edi.
Davlat boshlig‘i — Prezidentga juda katta vakolatlar berilgan edi. U bir
vaqtning o‘zida Respublika qurolli kuchlarining oliy bosh qo‘mondoni
hisoblanar edi. Prezident reyxstagni tarqatib yuborish va unga yalpi saylov
belgilash huquqiga ham ega bo‘ldi. Shuningdek, Prezidentga lozim bo‘lganda
favqulodda dekretlar chiqarish yo‘li bilan mamlakatni boshqarish, majburlash
choralarini qo‘llash huquqi ham berildi.
Bundan tashqari, Prezident Konstitutsiyaning u yoki bu moddalarining
amal qilishini to‘xtatib ham qo‘ya olardi. Prezidentning yalpi ovoz berish
yo‘li bilan 7 yil muddatga saylanishi belgilab qo‘yildi. Veymar Konstitutsiyasi
demokratik kuchlarning muhim yutug‘i edi.
Germaniyada demokratik respublika tuzumining
qaror topishi va yangi siyosiy tizimning barqaror-
lashuvi juda qiyin kechdi. 1919-yildan 1923-yil
oxirigacha mamlakatda keskin siyosiy vaziyat saq-
lanib turdi. Buning sababi, bir tomondan, Versal shartnomasi va Veymar
Konstitutsiyasiga qarshi kuchlarning bosh ko‘targanligi edi. Bu kuchlar Versal
shartnomasi va Veymar Konstitutsiyasini tan olmadilar.
Ayni paytda bu kuchlar mamlakatda monarxiyani qayta tiklash orzusida
edilar. Bu kuchlar 1920-yilning 13-mart kuni monarxist V. Kapp va
general E. Lyudendorf boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazish uchun isyon
ko‘tardilar. V. Kapp o‘zini kansler (bosh vazir) deb e’lon qildi va parlamentni
tarqatib yubordi. Qo‘rqib ketgan hukumat Berlindan qochib ketdi.
Ana shunday sharoitda Germaniyada 12 mln ishchi va xizmatchi isyonga
qarshi norozilik belgisi sifatida ish tashladi. Bu hodisa isyonchilarni
Veymar Respublikasi
Veymar Respublikasi
inqirozining
boshlanishi

---

39
chekinishga majbur etdi. 1922-yilda V. Kuno boshchiligidagi hukumat
mamlakatda millatchilik g‘oyalarini avj oldirdi. Shuningdek, Antanta
davlatlariga tovon to‘lamaslikni zo‘r berib targ‘ib eta boshladi. Bunga javoban
Fransiya va Belgiya armiyasi Rur viloyatini ishg‘ol etdi. Bu voqea
mamlakatda uningsiz ham og‘ir ahvolni yanada og‘irlashtirib yubordi.
Natijada V. Kuno hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi.
1923-yilda Germaniya kommunistik partiyasi E. Telman boshchiligida
Gamburgda qo‘zg‘alon ko‘tardi. Bu qo‘zg‘alonni Komintern moddiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlagan edi. So‘llarning bu avantyurasi tezda bostirildi.
Shu yilning 8-dekabr kuni Myunxen shahrida bir guruh fashistlar fashistik
diktatura o‘rnatish talabi bilan mitingga to‘plandilar. A. Gitler boshchiligidagi
bu isyon ham bostirildi.
1924-yilga kelgandagina Germaniyada vaziyat barqarorlasha boshladi. Bu
barqarorlikning iqtisodiy asosi «Daues rejasi» deb nom olgan reja edi.
AQSH Germaniyaning butunlay zaiflashtirib
qo‘yilishini aslo istamas edi. Chunki Germaniya-
ning butunlay zaiflashuvi AQSHning doimiy raqiblari Buyuk Britaniya va
Fransiyani yanada kuchaytirgan bo‘lardi. Bundan tashqari, AQSHga yangi
raqibi — Sovet davlatini jilovlashda qudratli Germaniya zarur edi.
Shuning uchun AQSH Germaniyaga iqtisodiy va moliyaviy yordam
ko‘rsatishga qaror qildi. Bu yordam rejasi tarixga «Daues rejasi» nomi bilan
kirgan. Oxir-oqibatda esa, bu reja Germaniya iqtisodiyotining gurkirab
rivojlanishiga, uning harbiy qudrati qayta tiklanishiga asos bo‘lib xizmat
qildi. Rejani AQSHlik bankir, general Daues boshchiligidagi maxsus
komissiya ishlab chiqqan edi. Mazkur reja 1924-yil 16-iyulda Londonda
bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada qabul qilindi.
Rejada Germaniya sanoatini, birinchidan, chet el sarmoyasi yordami-
da, ikkinchidan, Germaniya va Rossiya o‘rtasidagi savdoni yanada
rivojlantirish yo‘li bilan tiklash ko‘zda tutildi. Rejada Germaniyaning 1925-
yilda Antanta davlatlariga oltin hisobida 1 mlrd marka tovon to‘lashi ko‘zda
tutilgan. 1929-yilda esa bu ko‘rsatkich yiliga 2,5 mlrd markani tashkil etishi
kerak edi. Keyinchalik bu to‘lovlar miqdori kamayar va Germaniya iqtisodi
imkoniyati darajasiga qarab to‘lanar edi.
«Daues rejasi»ning qabul qilinishiga Fransiya rozi bo‘lsa, AQSH
Fransiyaning qarzlarini kechib yuborish majburiyatini olgan edi. Shuning
uchun ham u «Daues rejasi»ni qabul qildi va 1925-yilda Rur viloyatidan
o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketdi.
Buyuk Britaniya esa Fransiyaning Yevropa qit’asida yetakchi davlat
bo‘lib qolishini xohlamas edi. Kuchli Germaniyaning mavjud bo‘lishi
Fransiyani Buyuk Britaniya bilan hisoblashishga majbur etar edi. Qolaversa,
kuchli Germaniya Buyuk Britaniya uchun Sovet davlatiga qarshi turishi
ham zarur edi.
«Daues rejasi»

---

40
1924—1929-yillar oralig‘ida chet davlatlarning Germaniyaga bergan
qarzlari, kiritgan sarmoyalari 21 mlrd markani tashkil etdi. AQSHning
o‘zi 10 mlrd dollarlik sarmoya kiritdi. Bu qarz o‘z samarasini ko‘rsatdi.
Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida katta muvaffaqiyatlarga erishdi va 1927—
1928-yillarga kelib bu davlat sanoat ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmi
bo‘yicha urushdan oldingi darajaga chiqib oldi. 1929-yil esa undan oshib
ham ketdi. Sanoat taraqqiyotida u Buyuk Britaniya va Fransiyani orqada
qoldirdi. 1929-yilda «Daues rejasi» «Yung rejasi» bilan almashtirildi (qarang
1—2-§).
Iqtisodiyotning yuksalish yillarida (1924—1929)
sanoatning deyarli barcha sohalarida monopo-
liyalar yanada kuchaydi. Yangi sarmoyadorlar
ko‘paydi.
1930-yilda ularning soni 2100 taga yetdi
hamda iqtisodiyot va siyosatga tobora katta ta’sir ko‘rsata boshladilar,
shuningdek, jamoatchilik fikrini belgilashda hal qiluvchi mavqega erisha
bordilar. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatda millatchi revanshchi kuchlar-
ning ta’siri kuchayishiga olib keldi. Bu kuchlarning yirik namoyandalari-
dan biri sobiq kayzer, Germaniya qurolli kuchlarining bosh qo‘mondoni
feldmarshal P. Gindenburg edi (1874—1934). U 1925-yilda mamlakat
prezidenti lavozimiga saylandi. Uning prezidentligi davrida Germaniya ar-
miyasi qayta qurollantirila boshlandi. Harbiy-dengiz floti ham tiklana
boshlandi. Sanoatning harbiy maqsadlarga mo‘ljallangan tarmoqlari rivojiga
katta mablag‘ sarflandi.
Germaniya endi Versal shartnomasini ochiqdan-ochiq inkor etish yo‘liga
o‘tdi. Xususan, armiya soni 350 ming kishiga yetkazildi. Mamlakat aholisi,
asosan yoshlar ongi g‘oyaviy jihatdan yangi urushga tayyorlana boshlandi.
Veymar Respublikasi hukumati xalqaro maydonda G‘arb davlatlari bilan
yaqinlashish siyosatini yurita boshladi.
1925-yilda Germaniya Lokarno shahrida Reyn paktini imzolashga erishdi.
Unga ko‘ra, Germaniyaning Fransiya va Belgiya bilan mavjud chegarasi tan
olindi. Ayni paytda Fransiya va Germaniya bir-biriga hech qachon hujum
qilmaslik majburiyatini oldilar. Buyuk Britaniya va Italiya esa bu paktning
xalqaro kafillari deb belgilanadi.
Biroq Germaniyaning sharqiy qo‘shnilari bilan mavjud chegaralar
buzilmasligi masalasi ochiq qoldi. Buning nima oqibatlarga olib kelganligi
avvalgi mavzulardan ma’lum.
1926-yilda Germaniya Millatlar Ligasiga qabul qilindi va unga Liga
Kengashining doimiy a’zosi maqomi berildi. Bu amalda Germaniyaning
buyuk davlat sifatida tan olinishi edi.
Mamlakat siyosiy
hayotida revanshchi
kuchlarning
kuchayishi

---

41
1929-yilda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi
Germaniyani ayanchli ahvolga solib qo‘ydi. Uch
yil davomida ishlab chiqarish tinimsiz pasayib
bordi. Xususan, ishlab chiqarish 40 foizga, real
ish haqi esa 50 foizga kamaydi. Mamlakatda ishsizlar soni 9 mln dan oshdi.
Ularning faqat 20 foizigina ishsizlik nafaqasini olardi. Xizmatchilarning
ahvoli nihoyatda yomonlashdi. Mayda va o‘rta tadbirkorlar, sotuvchilar
bankrotga uchradilar. Qator banklarning bankrotga uchrashi moliya-kredit
tizimini larzaga soldi.
Iqtisodiyotning chet el moliyaviy yordamiga qaramligi, ayni paytda inqiroz
davrida chet el sarmoyasining qaytarib olina boshlanishi, ichki bozorning
torligi, sobiq Antanta davlatlariga tovon to‘lash, moddiy resurslar manbayi
bo‘lish, mustamlakalarning yo‘qligi kabi omillar buning sababi edi.
Iqtisodiyotning keskin beqarorlashuvi siyosiy inqirozni ham muqarrar
qilib qo‘ydi. 1928-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda hech bir siyosiy