Bog'liq Iqtisodiyot” kafedrasi “mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot” fani
Ijodiy halokat jaroyani Iqtisodchi Joseb Shumpeter o`zining 1942-yildagi kitobida kapitalizm, sotsializm va demokratiyaga iqtisodiy o`sishni ijobiy jarayon deb yondashgan edi. Tadqiqotlarga ko`ra Shumpeter yangi g`oya asosida mahsulot ishlab chiqarishni tarфqqiyotning asosiy kuchi deb hisoblaydi va ishlab chiqarishning yangi usuli deb eski mahsulot va boshqa yangiliklarni nazarda tutadi. Qachonki firma tadbirkori bozorga kirsa monopoliya kuchining baэzi darajalari ustidan yangiliklarga ega bo`ladi. Asli tadbirkorni monopoliya foyda olishga undaydi. Yangi korxonaning istemolchilar uchun kengaytirilgan qarorlar yaxshi ammo u kuchliroq bilan raqobatlasha olmasligi mumkin bu esa ishlab chiqaruvchi uchun yomondir. Yangi mahsulot eskisiga ko`ra yetarlicha yaxshi bo`lsa biznes yaxshi darajada davom etadi. Vaqt o`tishi bilan jarayonni yangilash davom etmoqda. Ishlab chiqarilgan mahsulotni yuqori sifatidan huzurlanish bu innovatsiyadan keyingi avlod uchun ham bahramand bo`lishini ta’minlaydi. Shumpeterning tarix haqidagi tezislari texnologik taraqqiyotda yutuvchilar ham yutqazuvchilar ham borligini ta’kidlaydi. Misol uchun XIX asrda Angliyada juda muhim yangilik to`qimachilik mahsulotlaridan foydalanishda malakasiz ishchilarga qaraganda mashina ixtiro qilib ishlab chiqilganligini aytishimiz mumkin. Bu texnologik taqqiyot o`zlariga arzonroq kiyim tikadigan istemolchilar uchun yaxshi edi. Shu bilan birga Angliyada trikotaj to`quvchilari yangi texnologiyalar bilan taxdid qilinib ishchi o`rinlari yo`qotildi. Bunga javoban Luddites zo`ravonlik qo`zg`oloni ko`tarib to`quv dastgoxi jun va paxta tegirmonda ishlatiladigan uy dastgoxlari yaratildi. “bugungi kunda Luddetsi atamasi” texnologiyaga qarshi kishini nazarda tutadi. So`nggi ijodiy qirg`inga misol chakana savdoda Wal-martni o`z ichiga oladi. Garchi chakana savdo aslida statik faoliyat tuyulishi mumkin. So`nggi o`n yillar mobaynida chakana savdoga nisbatan kam harajat istemolchilarga investitsiya marketingini boshqarish orqali bunday tovarlarni Wal-mart uslubida topdi. Bu o`zgarishlar pastki narxlarda tovarlarni sotib olish mumkin va istemolchilar shuningdek aksyadorlar uning rentabelligiga jalb qilingan. Lekin kichik do`konlar raqobat uchun halokatlar qurbonlari bo`lishgan Luttites o`z ish o`rinlarini saqlab qolishi uchun Britaniya hukumati tomonidan tarqalgan yangi to`qimachilik texnologiylar tarqalishini cheklab qo`ygan. Bu o`rinda parlament Luttitesni tartibsizligini bostirish uchun qo`shinlar yubordi. Xuddi shu tarzda so`nggi yillarda mahalliy chakana bilan kirib kelgan Wal-mart bozorlardan foydalanish uchun yer muammolarini to`xtatish zarur bo`lgan. Texnologik taraqqiyot ularning ham ishiga barham bergan. Yevropada, ko`proq AQSHda Wal-mart natijasida chakana savdodan mahnat unumdorligini o`sishi ancha past edi.20 Shumpeter nigohi bilan qaraganda kapitalistik iqtisodiyot ishlari bir masala sifatida iqtisodiy tarixda qoldi. Bundan tashqari iqtisodiy o`sish nazariyasini ruhlantirdi. Birinchi marta endogen o`sish nazariyasini Shumpeter g`oyalariga asoslangan holda Flip Agion va Peter Hoiwt texnologik taraqqiyot modellashtirish tomonidan ijodiy halokatni bir jarayon sifatida talqin qildi.21 Uzoq muddatli iqtisodiy o`sish bir mamlakat fuqorolarining iqtisodiy faravonligining yagona va eng muhim mezonidir. Makroiqtisodchilar o`rgangan har bir narsa ishsizlik, inflatsiya, savdo kamomadi taqqoslangan. Yaxshiyamki iqtisodchilar iqtisodiy boshqarish kuchlarini o`sishidan xabardor. Solou o`sish modeli va oliy endogen o`sish modellari qanday tejash, aholini o`sishini va texnologik taraqqiyot ko`rsatish darajasi va millatning hayot standarti o`sishini beligilashda hamkorlik qilib kelmoqda. Bu nazariyalar iqtisodiyot muvaffaqiyatlariga erishib tez suratlarda o`sishni taminlamasligi mumkin, ammo ular juda ko`p ma’lumaot berish va intellekt salohiyatga erishish, mustahkam poydevor taminlash, uzoq muddatli iqtisodiy o`sishni ta’minlashga qaratilgan davlat siyosati haqida ko`p munozaralar beradi. 1.Solou o’sish modelining barqaror holatida kishi boshiga daromadning o’sishi texnologik taraqqiyot darajasining yagona ekzogen ko’rsatkichi bo’ladi. 2.Ko’pchilik empirik tadqiqotlar uzoq muddatli iqtisodiy o’sishni Solou modelida tushuntirib berib ko’rib chiqadi. Bu model biz ko’rayotgan ma’lumotlarni qay darajada balans bo’lishini va shartli belgilarini tushuntirib berishi mumkin. Oxirgi izlanishlar xalqaro o’zgarishlar natijasida hayot darajasining o’zgarishi tufayli kapital jamg’armasi darajasining birlashishi kapiltal samaradorlikda foydalanilgan. 3.Aholining o’sishi bilan Solou modeli va texnologik taraqqiyot barqaror holatda Oltin Qoida tavsiflanadi (Iste’molni maksimallashtirish), kapitalning asl marjinal mahsuloti (MPK-d) va umumiy daromad darajasi o’sishining barqaror holati (n+g)ning o’rtasidagi tengligini ta’minlaydi. AQSH iqtisodiyotida kapitalning asl marjinal mahsuloti o’sish darajasidek yaxshilangan AQSH iqtisodiyoti Oltin Qoidaning barqaror holatiga qaraganda jamg’arish darajasi pastroq va kapital kamroq bo’lishini ko’rsatadi. 4.AQSH va boshqa mamlakatlarda siyosatchilar ko’pincha o’zlarining odamlarini ishlab chiqarishning katta hajmini jamg’arish va investitsiya qilishga ajratishini tasdiqlashadi.Davlat jamg’armari va soliq imtiyozlarining kuchayishi xususiy tejash darajasi uchun kapital jamg’armalarining kuchayishi uchun ikki yo’li bo’ladi. Siyosatchilar, shuningdek, huquqiy va moliyaviy institutlarni yaratish orqali iqtisodiy rag’batlantirishni ta’kidlashadi va texnologik taraqqiyot va izlanishlarning kuchayishi tegishli tomondan resurslarni samarali ajratilganligini rag’batlantiradi. 5.1970 yillarning boshlarida aholi jon boshiga daromadlarning o’sish sur’ati sezilarni darajada kamaydi, bunday holat AQSH da ro’y berdi. Bu pasayishning sababi yaxshi tushunilmagan. 1990 yilning o’rtalarida AQSHda o’sish darajasi kuchaygan, bunga sabab axborot texnologiyalarining qulayliklari bo’lgan. 6.Endogen o’sish tezligining zamonaviy nazariyalari texnologik taraqqiyot darajasini Solou modelida ekzogen deb tushuntirib beradi. Bu modellar rivojlanish va izlanish orqali bilimning yaratish ko’rsarkichlarini va qarorlarini tushuntirishga harakat qiladi.
