Innovation in the modern education system

ADABIYOTLAR:

1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –Toshkent: O’zbekiston, 2017.

2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. - Toshkent: O’qituvchi, 1986.
3. Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006.
4. Muzaffar Mirzo. Sham va Shamshir // Sharq yulduzi, 2020-yil, 1-son.
5. http://www.ziyouz.com/.


TA'LIMDA O`QITUVCHI-O`QUVCHI MUNOSABATLARINING IJOBIY BO'LISHIDA PSIXOLOGIK TRENINGLARNING AHAMIYATI


https://doi.org/10.5281/zenodo.6582640


Nishonov Nodirbek Alimjanovich
Andijon viloyati xalq ta’limi hodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi Pedagogika va psixologiya, ta’lim texnologiyalari kafedrasi o`qituvchisi


Annotatsiya: ushbu maqolada ta`lim sifatini oshirish jarayonida o`qituvchi-o`quvchi munosabatlarini muvofiqlashtirish, psixologik treninglar yordamida guruhda o`zaro birdamlikni shakllantirish haqida so`z boradi.
Kalit so`zlar: Psixologik trening, ijtimoiy trening, enerjayzer, nizoli holatlar, nizo keltirib chiqaruvchilar
.
Odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, g‘oyalar, his-tuyg‘ular, kechinmalar, turli xil xulq-atvor shakllarini psixologiyaning asosiy sohasi bo‘lgan sotsial psixologiya o‘rganadi va tushuntirib beradi. Har bir shaxsning jamiyatda yashashi uning sotsial normalarga rioya qilgan holda o‘ziga o‘xshash odamlar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish – sotsial psixologiyaning asosiy vazifasidir. Psixologik trening ana shunday murakkab psixik voqeliklarni o‘rganuvchi sotsial psixologiyaning amaliy tatbiqiy sohasi hisoblanadi.
Hozirgi davrda sotsial psixologiyaning dolzarbligi va uning jamiyatdagi sodir bo‘layotgan barcha jarayonlarga aloqadorligi uning tatbiqiy sohalari doirasini ham kengaytirdi. Psixologik trening, avvalo, shaxs yoki guruhni samarali muloqot malakalariga o‘rgatish va ulardagi kommunikativ bilimdonlikni oshirish usullarini va ularni amaliyotga tadbiq etish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Inson o‘z hayotida shaxsiy tajriba, sotsial malaka va ko‘nikmalarni orttirib borishi jarayonida hosil bo‘ladigan, bevosita shakllanadigan sotsial bilimdonlik yoki kommunikativ savodxonlikdan farqli psixologiya fanida ushbu jarayonlarni maqsadli shakllantirish, shaxs va yaxlit guruh faoliyatiga taalluqli sotsial fazilatlarni zudlik bilan shakllantirish uchun qo‘llaniladigan uslublar majmui mavjud. Ularni qisqacha qilib sotsial psixologik trening (IPT) yoki sotsial trening deb ataladi.
Ta’lim jarayoni turli hil nizoli vaziyatlarga boy bo`ladi. Pedagogik yoki sinf jamoasidagi konfliktning kelib chiqish sabablarini ko‘rib chiqamiz. Tengdoshlar va o‘qituvchilar bilan kelishmovchilik kelib chiqishiga quyidagi toifadagi o‘quvchilar sabab bo‘ladi:
1. Oilasi notinch, ota-onasi janjalkash bolalar ko‘pincha sinfda jizzakilik qilib, arzimagan sabablar tufayli ham tengqurlari bilan nizolashadi, ularni odatda sinfdoshlari va o‘qituvchilari “tarbiyasi og‘ir” bolalar deb ta’riflaydilar.
2. Kamol topishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda, o‘ta erka tarbiyalangan bola va yoshlarda bilimlar bilan tizimli shug‘ullanish uchun iroda yetishmaydi Hissiy ko‘zgalish va tormozlanish jarayoni kamchilikpar ham bilimlarni egallash va sinf jamoasiga kirishib ketishga to‘skinlik qiladi.
3. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan va aqli zaif bolalar va yoshlar ham darslar va berilayotgan bilimlarni o‘chlashtirishi kiyinlashgani va murakkablashib borishi natijasida bilimlarning mazmuni va ma’nosini egallashga kiynaladilar, bu holat ularda janjalkashlikka moyillikni kuchaytiradi. Chunki dars ular uchun mashaqqatli - ish, ular ilojini topsa darsga kelmaydi, kirmaydi. Janjal qiladi.
4. Iqtidorli bolalar. Ular darsda berilayotgan bilimlar darajasidan qoniqmaydi. Zerikadi. Ko‘pincha sinfdan ajrapib qoladi. O‘qituvchi bilan kelisha olmaydi, shu sababli o‘zlashtirishdan orqada qolayotgai tengdoshlari ham, uning talabi va istagi darajasida dars berilmayotgan pedagog bilan ham konfliktga kirishishga moyil bo‘lib qoladi.
5. Doimo hammadan norozi, atrofdagilarga muxolifatda bo‘lganlar. Bu o‘quvchilar ota-onasiga, o‘qituvchilarga va boshqa kattalarga salbiy munosabatda bo‘ladilar. Ularning gapiga ishonmaydilar. Mavjud tartib-intizomga bo‘ysunishni istashmaydi. Qasddan darsdan kochib ketadi, ota-onasiga azob berish uchun o‘g‘irlik qiladi, arzimagan narsalarga janjal ko‘taradi.
6. Birovlarga taqlid natijasida yuzaga keladigan konfliktlar. Bolalar yoki yoshlar o‘zidan katta kishilarga, ba’zan kino aktyorlarga va boshqa sevimli qahramonlarga taqlid qilib sinfdagi tartib-intizomga, axlok normalariga rioya qilishni istamaydilar.
Yuqoridagi nizoli vaziyatlarni bartaraf etishga yordam beruvchi bir qancha trening va autotreninglar mavjud. Hususan:
Enerjayzer. “Shamol esdi” 10-15 daqiqa.
Maqsad:
- Ishtirokchilarda sezgirlikni va chaqqonlikni shakllantirish.
- Gurux atmosferasini yangilash.
Oʼyinning tavsifi:
Gurux ishtirokchilari doira boʼylab stolda oʼtirishadi. Dira oʼrtasida trener turgan xolda -“shamol esdi, shamol esdi ”- deb ishtirokchilardagi umumiy sifatlardan birini aytadi. Masalan,-“qora sochli qizlarga” deyilsa qora sochli qizlar oʼrnini almashtirishlari kerak. Bu vaqtda trener boʼsh joylarning biriga oʼtirib oladi. Oʼyin davom etadi...
“Men faxrlanaman ...” mashqi. 15-20 daqiqa.
Maqsad:
- Oʼzi egallagan xarakter xislatlari yoki koʼnikmalarni ijobiy baxolay olish.
- Oʼz- oʼzini baxolay olish darajasini oshirish.
Mashq tavsifi :
- Har bir ishtirokchidan navbat bilan oʼzi xaqida “Men oʼzimning ...ligimdan gʼururlanaman” deb, oʼzidagi biror fazilat, koʼnikma, xislat, tavsiflarni aytish soʼraladi.
- “Iborani yakunlash...” ish uslubida shu narsa nazarda tutiladiki, aytilayotgan ibora qisqartirishlarsiz toʼliq bayon etilishi kerak.
Muxokama qilish :
- Bu mashqni bajarish oson kechdimi? Oson boʼlmasa, qiyinchilik aynan nimada edi?
- Bu jumlani oʼzingiz aytayotganingizda nimalarni xis qildingiz? Boshqalarni eshitgandachi?
- Inson oʼzi bilan gʼururlanishi mumkinmi? Gʼurur va kekkayish orasida farq bormi? Bor boʼlsa nimada?
Enerjayzer. “Oʼzimni izlab ...” 20-25 daqiqa.
Maqsad:
- Ishtirokchilarning oʼzaro gurux boʼlib shakllanishiga koʼmak berish.
- Oʼz fikr - muloxazalarini erkin bayon etishga undash.
- Maqsadga yetishish yoʼlida duch keladigan muammolarni bartaraf yetish yoʼllarini koʼrsatish.
Oʼyin tavsifi :
- Xar bir ishtirokchiga 5 tadan kichik qogʼoz boʼlakchalari beriladi.
- Qogʼoz boʼlakchalariga xar biriga bittadan oʼzi xaqida maʼlumot yozish soʼraladi. Masalan, a) ismi ; b) familiyasi ; s) xobbisi ; d) sevgan taomi; ye) yoqtirgan kasbi.
- Guruxning xamma ishtirokchisi qoʼlidagi qogʼozlarni trenerga olib kelib beradi.
- Trener esa xamma ishtirokchilardan olgan olgan qogʼozlarni aralashtirib qayta ularga tarqatib chiqiladi va oʼzi uchun tegishli maʼlumotni qisqa vaqt ichida topib, oʼziga, kuch ishlatmasdan qaytarib olishni vazifa qilib topshiradi.
Muxokama qilish :
- Oʼyin sizlarga yoqdimi? Yoqqan boʼlsa nimasi bilan?
- Xayotta siz uchun zarur boʼlgan, maqsadga erishishingizda yordam beradigan jixatlari bormi?
- Maqsadga erishishda muloqotchanlik qanday axamiyatga ega?
“Mening xayotiy maqsadlarim...” mashqi 40-45 daqiqa
Maqsad:
- Ishtirokchilarning oʼz oldiga qoʼygan maqsadlarini aniqlashga yordam berish.
- Ularni xayotiy jabxalarga, oʼziga bogʼliqlilik darajasiga va vaqtga bogʼliqlilik darajasiga koʼra taxlil etish.
Mashq tavsifi :
- Ishtirokchilardan 10 daqiqa ichida 25 ta maqsadini yozib chiqish soʼraladi.
- Yozib chiqilgan maqsadlarning jozibadorligiga koʼra yoʼnalganligini belgilash soʼraladi.
a) Maʼqul boʼldi(+)
b) Maʼqul boʼlmadi(-)
- Xayotiy jabxalarga koʼra yoʼnalganligini belgilash soʼraladi.
a) Qiziqishlarimga nisbatan.
b) Oilaviy xolatimga nisbatan.
c) Ish faoliyatimga nisbatan.
d) Oʼz-oʼzimni kamol toptirishga nisbatan.
- Oʼziga bogʼliqlilik darajasiga koʼra yoʼnalganligini belgilash soʼraladi.
a) Oʼzimga.
b) Boshqalarga.
c) Muxit va sharoitga.
d) Noaniq.
- Vaqtga bogʼliqlilik darajasiga koʼra yoʼnalganligini belgilash soʼraladi.
a) Аyni vaqtda.
b) Bir oz vaqtdan soʼng.
c) Yaqin kelajakda.
- Ishtirokchilardan belgilangan maqsadlarni bandlar boʼyicha qayta tuzib chiqish soʼraladi.
- Ishtirokchilarning xayotiy maqsadlari xaritasi aniqlanadi.
Muxokama qilish :
- Bu mashqni bajarish oson kechdimi? Oson boʼlmasa, qiyinchilik aynan nimada edi?
- Maqsadning insonga yoqishi muxim axamiyat kasb etadimi? Аgar muxim boʼlsa uning dolzarbligi nimada?
- Maqsadning xayotiy jabxalardagi tutgan oʼrni qanday? Bunda jabxalarning oʼzaro mutanosib kelishi nimalarni taʼminlaydi?
- Maqsadingizning oʼzingizga bogʼliqligi sizga qay darajada muxim? Maqsadning sizga bogʼliq boʼlishi sizga nima beradi? Tanlagan maqsadingiz yoʼlidagi toʼsiqlarni yengib oʼtishda muxit va boshqa insonlarning taʼsiri qanday?
- Maqsadingizning dolzarblik darajasi qanday? Qanday oʼlchovlarga asoslanib dolzarblik darajasini tuzdingiz? Аyni vaqtda siz uchun muxim boʼlgan maqsadni aniqlay oldingizmi? Аgar aniqlagan boʼlsangiz qanday aniqladingiz? Аniqlay olmagan boʼlsangiz buning sababi nimada?
Enerjayzer. “Kastryulni tuting” 5-10 daqiqa
Maqsad:
- Gurux atmosferasini yangilash,
- Guruxiy birdamlikni taʼminlashga xizmat qiladi.
Oʼyin tavsifi :
- Ishtirokchilar doira shaklida turgan xolatda bir – birlariga tasavvuridagi predmetni uzatadilar. Uzatar ekanlar ushbu predmetning nomini aytib berishlari kerak boʼladi. Predmetni qabul qilayotgan ishtirokchi olayotgan narsasiga mos boʼlgan xolatga tushadi – begemotni qabul qilayotgan ishtirokchi bilan ilonni olayotgan ishtirokchining farqi boʼladi-ku.
Hulosa qilib aytadigan bo`lsak umuman psixologik va sotsial treninglar ta’lim jarayoniga yangicha ruh va kayfiyat olib keladi. Shuning ta’lim sohasida treninglardan samarali foydalanish uning oshiruvchi vositalardan biri hisoblanadi.