«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

4-mavzu: Xalq badiiy madaniyati va ijodi: musiqa, raqs va sirk san'ati

Reja:

1. 
   Teatr san’ati.
   
2. 
   Raqs san'ati
   
3. 
   Kino san’ati.
   
4. 
   Sirk san'ati.
   

Tayanch so‘z va iboralar: Musiqa,raqs,sirk,tosh, bronza, temir davrlari, choyxonalar, guzarlar,musofirxonalar, karvonsaroylar, rabotlar, masjidlar, там rasalar, bo'sh vaqt, madaniy rivojlanish.
Teatr san'ati. O‘zbekiston an'anaviy teatr san'ati birinchi shakllari ibtidoiy jamoa davridayoq taqlidiy raqslar, tabiat kuchlariga topinish oqibatida yuzaga kelgan marosimlar doirasida paydo bo‘lgan. Birinchi teatr shakllari tabiatga, qush va hayvonlarga, ruhlarga bo‘lgan e'tiqodlar, zardo‘shtiylik bilan bog‘liq urf-odatlar, marosimlar bilan chatishib ketgan.

Mutaxassislar fikricha, mil. av. VII—VI asrlarda Turonda zardo‘shtiylik bilan aloqador ikki toifa — kulgili va qayg‘uli tomoshalar shakllangan.

Turon yerlari makedoniyalik Iskandar tomonidan istilo qilinishi natijasida, yunon madaniyati, shu jumladan, teatr san'ati rivojlangan. Ma'lumki, yevripidning «Alkesta», «Ippolit» kabi tragediyalari qo‘yilgan. Bunday tomoshalarda yunon aktyorlari bilan mahalliy tomoshabinlar qatnashgan. Shuni aytish lozimki, yunon madaniyati asosan Baqtriya shaharlari madaniyati bo‘lib qolgan. Xorazm, Sug‘diyona, Farg‘ona yerlarida teatr san'ati an'anaviy shakllarda rivojlangan. Uning shakllanishida Eron, Hindiston, Xitoy san'ati bilan o‘zaro aloqalar katta o‘rin egallagan. Manbalarga ko‘ra, mil. av. I asr — mil. IV asrlarda Kushon davlatida budda dini bilan bog‘liq turli teatrlashgan tomoshalar mavjud bo‘lgan.

Teatr san'ati VI—VII asrlarda rivojlandi, Turonlik raqqosalar, o‘yinchilar Ipak yo‘li orqali qo‘shni yurtlarga safar qiladilar.

Turon zaminiga kirib kelgan arab-islom madaniyati teatr san'atining shakllanishita katta ta'sir qildi. Shaharlarda qadimgi tomoshagohlar buzib tashlandi, teatr ko‘proq og‘zaki ijodga, badihago‘ylikka asoslandi.

XIX—XX asrlarda teatr san'atida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Xalq bayramlari, marosimlari, urf-odatlari va ular bilan bog‘liq tomoshalar omma ichida keng tarqaldi. Ijrochilarni o‘z risolalariga ega bo‘lgan ijodiy uyushmalari vujudga keldi. Teatr san'ati islom dinining tarqalishiga va aynan, tasavvuf tariqatlarida turli teatr tomoshalarini o‘z tasarrufiga qamrab olishi namoyon bo‘ldi.

Temuriylar davrida teatr san'ati yanada rivojlandi. O‘rta asrlardagi ma'lumotlarga qaraganda, turli shaharlarda teatrlashgan tomoshalar uyushtirildi. Tomosha san'ati Mirzo Ulug‘bek, Husayn Boyqaro davrida taraqqiy topdi. Ma'lumki, bir nechta shaharlarda maxsus tomoshagoxlar, tarabxonalar, sayilgoxlar ishlab turgan. Alisher Navoiy davrida G‘iyos masxara, Abdullo Devona, Abulvose' Munshi, atoqli voich Husayn Koshifiy tomosha san'ati rivojiga o‘z hissalarini qo‘shgan.

XIV—XV asrlarda va XVI asrning boshida teatr san'ati quyidagi yo‘nalishlarda shakllandi: masxara (xalq komediyalari ijrochiligi), taqlid (hayotiy voqyealarni kulgili qilib ko‘chirish) va zarofat (badiha yo‘li bilan so‘z va bayt to‘qib aytishdagi bellashuvlar); qissago‘ylik, maddohlik (yakka ijrochilarning chiqishlari); qo‘g‘irchoq o‘yin.

An'anaviy teatr tomoshabinlarga turlicha ta'sir qilgan: kulgi uyg‘otgan, hayotga tanqidiy munosabatda bo‘lishga o‘rgatgan, nozik his-tuyg‘ular paydo qilgan.

Shayboniylar davrida umuman san'at inqirozga uchraydi.

XVIII asr oxiri — XIX asr boshida an'anaviy teatr sohasida
o‘ziga xos ko‘rinishlar paydo bo‘ldi. Masalan, Buxoro amirligida masxaraboz, qo‘g‘irchoqboz, raqqos va boshqa o‘yinchilarning uyushmalari vujudga kelgan. Xorazm an'anaviy teatrida to‘kma va xatarli o‘yin shakllangan. Farg‘ona vodiysi va Toshkentda qiziqchilik va askiya taraqqiy etgan. Ma'lumki, XIX asrning 2-yarmida Qo‘qonda Zokir eshon (30 ga yaqin qiziqchi), Buxoroda To‘la masxara(20 ga yaqin masxaraboz uyushgan) to‘dalari shuhrat qozongan.

Rossiya mustamlakachiligi davrida Turkiston o‘lkasiga rus, keyinroqtatar, ozarbayjon teatr to‘dalari kirib keldi. Furqat, Ahmad Donish, Behbudiy, Abdulla Avloniy yangi kirib kelgan teatr madaniyatini o‘rganishga chorlaydi. Yangi ko‘rinishdagi milliy teatrni yaratish harakatini jadidlar, ya'ni marifatparvarlar boshqaradi. Bu jarayonda Mahmudxo‘ja Behbudiyning qo‘shgan hissasi juda katta. 1914 yil Samarqandda Behbudiy boshchiligida tashkil etilgan birinchi o‘zbek havaskorlik teatr guruhi uning «Padarkush» dramasini sahnalashtirdi. Bu pesa Toshkentda Abdulla Avloniy teatrida ham qo‘yilgan.

1918 yil Hamza Farg‘onada O‘lka sayyor siyosiy truppasini tashkil etdi. Teatr truppasini M. Qoriyoqubov, Y. Egamberdiev, H. Islomov, M. Kuznetsovalar tashkil qilishdi. O‘sha yili Mannon Uyg‘ur Toshkentda «Turon» jamiyati qoshida teatr tuzdi. Teatrning birinchi aktyorlari — A Hidoyatov. M. Muhamedov, O. Jalilov, F. Umarov, S. Olimov, M. Qorieva, B. Qoriev va boshqalar edi. Bu teatrda Fitrat, G‘. Zafariy, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Xusayn Jovid asarlari sahnalashtirilgan. Sekin-asta O‘zbekistonning boshqa shaharlarida ham teatrlar tashkil qilingan. 20-yillarda Moskva va Boku shahar teatr studiyalari tashkil etilgan va aksariyat o‘zbek aktyorlari u yerda ta'lim olishgan.

30-yillarda turli viloyatlarda, tumanlarda ko‘plab teatrlar tashkil qilindi. Toshkentda M. Gorkiy nomidagi rus drma teatri (1934 y.), Respublika qo‘g‘irchoq teatri (1939 y.), Davlat opera va balet teatri (1939 y.) faoliyatini boshlashdi. Davlat komediya teatri Muqimiy nomidagi respublika musiqali drama va komediya teatriga aylantirildi (1939 y.).

50—60-yillarda Abdulla Qahhorning «Shohi so‘zana», Maqsud Shayxzodaning «Mirzo Ulug‘bek», U. Shekspirning «Yuliy Sezar» va «Qirol Lir» asarlari sahlanashtirildi va yirik ijodiy yutuqlar sifatida baholandi.

70—80-yillar teatr san'ati tarixida ziddiyatli davr bo‘ldi. Ijobiy tarafi shuki, milliy meros va an'analarga e'tibor kuchayib bordi. Salbiy tarafi — mutaxassislar fikricha, dabdababozlik, xo‘jako‘rsinga ishlash, hayotni xaspo‘shlab ko‘rsatish teatr san'atida o‘rin topdi.

1976 yil «Ilhom» yoshlar tajriba teatr studiyasi tashkil qilindi. 1986 yil Respublika satira teatri vujudga keldi va unga Abdulla Qahhor nomi berildi.

Endiliqda o‘zbek teatrining har xil turlari va janrlari rivojlanmokda. Yoshlar, bolalar va qo‘g‘irchoqlar teatrlari ham alohida mavqyega ega. Mustaqillik sharofati bilan tiklangan milliy qadriyatlar, jamiyat ma'naviyati haqidagi yangilangan tushunchalar, tarix va zamonaviylik muammolari ushbu teatrlar e'tiborida turibdi. O‘zbekiston Prezidentining «O‘zbek teatr san'atini rivojlantirish to‘g‘risidagi» 1998 yil farmoni milliy teatr san'atining istiqbolini belgilab bergan muhim hujjat bo‘ldi. «O‘zbekteatr» ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi o‘z faoliyatini milliy tomosha va teatr san'atining eng yaxshi an'analarini asrab-avaylashga hamda boyitishga yo‘naltirdi.

Mustaqillik davrida O‘zbek teatr san'ati milliy qadriyatlarni tiklash jarayoniga qo‘l urdi. Sho‘rolar davrida ta'qiqlangan asarlar teatrlarda sahnalashtirildi, yangi asarlar yaratish harakati boshlandi. Turli teatrlarda Fitratning «Abulfayzxon» tragediyasi, To‘ra Mirzoning «Amir Temur» dramasi, Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani, «Yorqinoy» dramasi, Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» va «Mehrobdan chayon» romanlari asosida sahna asarlari yaratildi. Umuman, o‘zbek teatr madaniyati yanada rivojlandi. O‘zbek teatrlari va san'atkorlari xorijiy mamlakatlarga gastrollarga borishdi. Zamonaviy o‘zbek teatri san'atiga hissa qo‘shgan dramaturglar — M. Boboev, Sh. Boshbekov, E. Samandarov va b.; rejissyorlardan — N. Abdurahmonov, R. Yoriev, B. Yo‘ldoshev, N. Otaboev, O. Salimov, V. Shapiro, R. Hamidov va b.; rassomlar — G. Brim, B. Kim, S. Salimov, B. Turaev, T. Shorahimov va b.; dirijyorlar — D. Abdurahmonova, E. Toshmatov, N. Halilov, H. Shamsiddinov va b.; raqs ustalari — G. Izmaylova, M. Isxoqova, I. Yusupov kabilarni ko‘rsatish mumkin. Teatr san'atining rivojlanishiga hissa qo‘shgan aktyorlardan Ya. Abdullaeva, M. Abduqunduzov, T. Azizov, Sh. Azizova, Yo. Ahmedov, X. Boboxonova, 3. Davletmuradova, E. Dmitrieva, G. Jamilova, J. Zokirov, G. Zokirova, D. Ismoilova, M. Ixtiyorova, E. Komilov, E. Malikboeva, E. Nosirov, X. Nurmatov, M. Razzoqova, S. Rametova, A. Rafiqov, G. Rahimova, M.Teshaboeva, N. Toshkenboeva va boshqa aktyorlarni aytib o‘tish mumkin.

Mustaqillitining 10 yilligi arafasida O‘zbek davlat akademik drama teatrining yangi binosi ochildi. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov taklifi bilan ushbu teatr «O‘zbekiston milliy akademik drama teatri»ga aylatirildi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekteatr» ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qaroriga (1998 yil, 22 may) asosan respublikadagi mavjud 37 ta teatrni birlashtiradigan yagona tizim vujudga keldi.

Respublika va xalqaro miqyosda festivallar, tadbirlar, ijodiy va xotira kechalari, teatrlarning tashkil topgan sanalari tantanali ravishda o‘tkazildi. Jumladan, an'anaviy «Navro‘z-99» respublika teatr san'ati festivali, Qatag‘on qurbonlari xotirasiga bagashlangan — «Andijon bahori-99» teatr san'ati festivali, Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazir-ligi, Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti, «Kamolot» yoshlar jamg‘armasi bilan hamkorlikda o‘tgan «Nihol» talaba-yoshlar teatr studiyalarining festivallari, Qarshi shahrida 1999 yili o‘tkazilgan «Ipak yo‘li — teatr — sayohat» anjumani, “Seni kuylaymiz zamondosh”, Fond Forum tomonidan o‘tkazilinib kelinayogan “Teatr uz” kabi tadbirlar respublikamiz madaniy hayotida katta voqyea bo‘ldi.⁹

Mustaqillik tufayli tarixiy qadriyatlarni tiklash, o‘zlikni anglash, ma'naviy boyliklarga intilish — o‘zbek teatrining ham muhim vazifasiga aylandi. Sahnamizda ulug‘ Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy obrazlari yangicha talqin qilindi. Al-Farg‘oniy. Al-Buxoriy, Jaloliddin Manguberdi, Feruz kabi ulug‘ ajdodlarimizga bag‘ishlangan asarlar keng shuhrat qozondi.

Respublika teatrlari har yili 130 dan oshiq turli mavzu va janrlarda spektakllar sahnalashtirdi. Bular asosan tarixiy afsonaviy mavzulardagi spektakllardir. 1998 yili xalqaro miqyosda keng nishonlangan buyuk vatandoshlarimiz hayoti va faoliyati hamda Alpomish dostonining 1000 yil-ligi munosabati bilan qator sahna asarlari yaratildi. Bular Hamza nomidagi teatrda sahnalashtirilgan dramaturg Hayitmat Rasulning «Piri koinot», Farg‘ona viloyati Yu. Shakarjonov nomidagi musiqali drama teatrida sahnalashtirilgan «Osmonga sig‘magan muhabbat» asarlari shular jumlasidan. Samarqand viloyati H. Olimjon nomidagi musiqali drama teatrida sahnalashtirilgan Usmon Qo‘chqorning «Imom Buxoriy», Andijon viloyati Y. Oxunboboev nomidagi musiqali drama teatrida sahnalashtirilgan «Alpomishning qaytishi», Xorazm viloyati Ogahiy nomidagi musiqali drama teatrida sahnalashtirilgan Erkin Samandarovning «Jaloliddin Manguberdi» kabi asarlari respublikamiz ma'naviy hayotida katta voqyea bo‘ldi.

Toshkentda «Sharq va G‘arb», «Humo» kabi yirik xalqaro teatr festivallari o‘tkazilishi, o‘zbek rejissurasi, aktyorlik san'atining yirik yutuklari, mahorat o‘rganish, tajriba almashinish maktabi vazifasini o‘tadi. 1996 yil «Amir Temur» tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan «Navro‘z» teatr festivalinint muvaffaqiyati yirik xalqaro ahamiyatga molik bo‘lgan. Respublikamiz aholisining teng yarmini bolalar va yoshlar tashkil etishi bois teatr sohasida ham yoshlar uchun ko‘p ishlar qilindi, ular uchun maxsus tomoshalar qo‘yilmoqda, qo‘g‘irchoq teatrlari barcha viloyatlarda ishlab turibdi. «Kattalar teatrlari bolalar uchun» festivali shunday teatrlarda bolalarga xizmat ko‘rsatishni tubdan yaxshilash ishiga xizmat qiladi.

Xalqaro «Humo» festivali marafoni Toshkentda muvaffaqiyatli o‘tib, Germaniya, Gruziya, Rossiya va boshqa mamlakatlar teatr jamoalarinint o‘zaro ijodiy uchrashuvi maskaniga aylandi. Havaskorlik teatrlari ham rivojlanmoqsa. Talabalar havaskorlik teatrlarining «Nihol» festivali mana necha yildirki, katta qiziqish bilan o‘tkazilmoqda.

XXI asr o‘zbek teatrining taraqqiyotida alohida sahifa ochdi. Qadimgi ko‘ngilochar milliy tomoshalar va yevropadan kirib kelgan maxsus teatrlar uyg‘unligida shakllangan o‘zbek teatri bu asrda haqiqiy o‘zbek milliy teatrini vujudta keltirdi. O‘zbekiston teatrlari o‘z ijodiy-uslubiy izlanishlari, turli asarlar talqinlariga yangicha yondashuvlari bilan teatr san'ati uslubi va ifoda vositalarining takomillashuviga sabab bo‘lmoqda.

Ushbu davrda teatrlarimiz faoliyatida ko‘pgina diqqatga sazovor o‘zgarishlar yuz berdi. Teatrlarning repertuar siyosati, rejissura va aktyorlik san'atidagi yangiliklar, spektakllarning prokati, tomoshabinlar bilan aloqalarning yangicha mazmun, shakllari va nihoyat, ushbu maxsus teatrlarning xalqaro san'at va madaniyat maydonida orttirgan tajribalari e'tiborga loyiq.

Mustaqillik davrida O‘zbekiston teatrlari funksiyasi o‘zgardi. Ular o‘z faoliyatlarida tomoshabinlarga mazmundor, ta'sirli, qiziqarli spektakllar tayyorlashga urg‘u berdilar.

Mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan professional teatr va teatr studiyalari xalqimiz ma'naviy dunyosini, tafakkurini boyitadigan sahna asarlari yaratmoqdalar. Ushbu dargohlarda minglab ijodiy va texnik xodimlar faoliyat olib bormoqda. Endilikda nodavlat va xususiy teatrlar ham paydo bo‘ldi.

Teatrlarning xalqaro miqyosda yutuqlarga erishayotgani e'tiborni tortadi. Teatrlarimiz jamoalari AQSh, Turkiya, Pokiston, Germaniya, Polsha, Buyuk Britaniya, Isroil kabi xorij mamlakatlarida o‘tkazilgan turli teatr festivallarida qatnashib, turli sovrin va mukofotlarga sazovor bo‘lganligi quvonchlidir.

Teatr ijodkorlari mamlakatimiz hayotining turli jabhalarida faol ishtirok etmoqdalar. Oliy majlisga, viloyat, tuman va shahar mahalliy kengashlariga deputatlikka saylanmoqdalar. Bu esa teatr ijodkorlariga bo‘lgan yuksak ishonchning dalilidir.

O‘zbek teatr san'ati ayni kunlarda bozor iqtisodiyoti sharoitiga kirib bormoqda. O‘z-o‘zini boshqarish va ayni damda tomoshabinlarga sidqidildan xizmat qilish yo‘lida tinmay izlanmoqda. O‘zining shonli tarixiga va albatta, ertasiga ega o‘zbek milliy teatr san'ati bugungi kunda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilish yo‘lida tinmay mexnat qilmoqda.