Ijtimoiy-iqtisodiyot

3.2 Fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi va elementlari 

Har  bir xo’jalik  yurutuvchi sub’yektlar  mahsulot  ishlab  chiqarish    jarayoni 

bilan  bog’liq  xarajatlarni  amalga  oshiradi.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayonida 

sarf qilingan moddiy reysurslar (asosiy vositalar eskirishi, urug’lik, o’g’it, yonilg’i-

moylash  materiallari  ehtiyot  qismlar  va  boshqa)  va  jonli  mehnat  ishlab  chiqarish 

xarajatlarini tashqil qiladi. 

Xo’jalikning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa xo’jalik-moliyaviy 

faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin 

(15-chizma): 

-  Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko’ra: 

-  ishlab chiqarish xarajatlari; 

-  noishlab chiqarish xarajatlari. 

2.  Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslar manbaiga ko’ra: 

---

75 

 

-  ichki xarajatlar; 

-  tashqi xarajatlar. 

3.  Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga nisbatan: 

- doimiy xarajatlar; 

-o’zgaruvchan xarajatlar, 

4. Mahsulot tannarxiga olib borilishi jihatidan: 

- bevosita xarajatlar; 

- bilvosita xarajatlar. 

5.  Xo’jalikning  umumiy  ishlab  chiqarish,  moliyaviy  va  boshqa  xo’jalik 

faoliyati natijasida yuzaga keladigan: 

- mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; 

- davr xarajatlari; 

- moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar; 

- favqulodda zararlar. 

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  bevosita  ishlab  chiqarish  jarayonini  amalga 

oshirish bilan bog’lik quyidagi xarajatlardan tashqil topadi: 

▪ bevosita moddiy material xarajatlari; 

▪ bevosita mehnatga haq to’lash xarajatlari; 

▪ ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar. 

Xo’jalikning  bevosita  mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  bog’liq 

bo’lmagan  xarajat  turlari  noishlab  chiqarish  xarajatlari  deb  yuritiladi.  Uning 

tarkibiga: 

▪ mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar;  

▪ boshqaruv xarajatlari;  

▪ boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;  

▪ moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;  

▪ favqulodda zararlar kiradi. 

Ishlab  chiqarish  jarayonida  foydalaniladigan  fermer  xo’jaligining  o’ziga 

tegishli  resurslar  sarfi  (asosiy  vositalar,  yem-xashak,  organik  o’g’itlar,  asosiy 

podaga  o’tkazilayotgan  yosh  chorva  mollari  va  boshqalar)  xo’jalikning  ichki 

---

76 

 

xarajatlarini,  tashqi  mol  yuboruvchilar  va  boshqa  sub’yektlardan  sotib  olingan 

resurslar uchun to’lovlar xo’jalikning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi. 

Qisqa  muddatli  davrda  mahsulot  xajmining  o’sishiga  nisbatan  doimiy  va 

o’zgaruvchi xarajatlar farq qiladi. 

Doimiy  xarajatlar  mahsulot  xajmining  o’zgarishiga  bog’liq  bo’lmay, 

xo’jalikning  ma’lum  bir  vaqt  oralig’ida  sarflashi  qat’iy  belgilab  qo’uyilgan 

o’zgarmas  xarajatlarini  ifoda  etadi.  Bunga  asosiy  vositalarning  amortizasiyasi, 

boshqaruv  xodimlarining  ish  haqi,  sug’urta  to’lovlari,  telefon  uchun  abonentlik 

to’lovi  va  ijara  to’lovlarini  misol  qilib  keltirish  mumkin.  Doimiy  xarajatlarning 

o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot xajmining oshib borishi bilan bir 

birlik mahsulotga tug’ri keluvchi o’rtacha doimiy xarajatlar kamayib boradi. 

O’zgaruvchi xarajatlar miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining o’sishi 

yoki  kamayishiga  qarab  o’zgarib  turadi,  ya’ni  mahsulot  xajmiga  mutanosib 

bo’ladi. O’zgaruvchan xarajatlar tarkibiga ishchilarning ish haqi va unga nisbatan 

ajratmalar,  xom  ashyo,  yonilg’i-moylash  materiallari,  o’g’itlar,  yem-xashak, 

yoqilg’i  va  energiya,  transport  xarajatlari  va  boshqa  vositalar  sarfi  kiradi. 

O’zgaruvchi  xarajatlarning  o’ziga  xos  xususiyati  shundan  iboratki,  mahsulot 

xajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to’g’ri keluvchi o’rtacha o’zgaruvchi 

xarajatlarning o’zgarishiga ta’sir ko’rsatmaydi. 

Doimiy  va  o’zgaruvchi  xarajatlar  yig’indisi  xo’jalikning  umumiy 

xarajatlarini  tashqil  qiladi.  Bundan  tashqari  bir  birlik  mahsulot  ishlab  chiqarishga 

sarflangan o’rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. O’rtacha doimiy 

xarajatlar, doimiy  xarajatlar summasini  mahsulot ishlab  chiqarish  xajmiga bo’lish 

orqali  hisoblanadi.  Xuddi  shuningdek,  o’rtacha  o’zgaruvchi  xarajatlarni, 

o’zgaruvchi xarajatlar summasini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bo’lish orqali 

topish mumkin. 

Ishlab  chiqarishning  dastlabki  bosqichida,  hali  moddiy  resurslar  va  asosiy 

vositalar  to’la  bandlik  darajasiga  erishmagan  davrda  o’rtacha  doimiy  xarajatlar 

qiymati yuqori bo’ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u kamayib 

borish  xususiyatiga  ega.  O’rtacha  o’zgaruvchi  xarajatlar  ishlab  chiqarish  hajmi 

---

77 

 

optimal  chegaraga  yetguncha  kamayib  boradi,  ammo  undan  keyin  ishlab 

chiqarishga  jalb  etilgan  ortiqcha  resurslar  samarasiz  bo’lishi  tufayli,  o’rtacha 

o’zgaruvchi xarajatlar ortib boradi. 

Keyingi  har  bir  qo’shimcha  mahsulot  birligini  ishlab  chiqarishga 

sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar 

summasining  o’sgan  qismini  mahsulot  xajmining  o’sgan  qismiga  bp’lish  orqali 

topish  mumkin.  Chegaraviy  xarajatlar  ishlab  chiqarilayotgan  har  bir  qo’shimcha 

mahsulot birligi xo’jalikka qanchaga tushishini ko’rsatadi. 

Ayrim  turdagi  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  yaratilayotgan  mahsulot 

tannarxiga  to’g’ridan-to’g’ri  kiritish  mumkin.  Unga  ishlab  chiqarishdagi 

ishchilarning  ish  haki  va  iste’mol  qilingan  moddiy  resurslar  sarfkni  kiritish 

mumkin. Bunday xarajat turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. 

Ikkinchi  bir  xarajat  turlari  bir  necha  xil  mahsulot  yetishtirish  jarayonida 

ishtirok  etishi  tufayli  (masalan  o’simlikchilikda  yer  xaydash  traktorlarning 

amortizatsiyasi), ularga ketgan xarajatlarni  shu  mahsulotlarni ishlab  chiqarishdagi 

ishtirokiga  mutanosib  taqsimlashga  to’g’ri  keladi.  Bunday  xarajatlar  bilvosita 

ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. 

Xo’jalikning  ishlab  chiqarish,  operatsion,  moliyaviy  va  boshqa  faoliyati 

natijasida  yuzaga  keladigan  xarajatlar  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  1999-yil  5-fevraldagi  54-sonli  qarori  bilan  tasdiqlangan 

«Mahsulotlar  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari  tarkibi 

hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom»ga muvofik 

quyidagicha turkumlanadi (16-chnzma): 

1.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  tannarxini  hosil  qiluvchi  xarajatlar  ularning 

iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar bo’yicha ajratiladi: 

▪ ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;  

▪ ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari; 

▪ ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; 

▪ asosiy fondlar amortizatsiyasi; 

▪ ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. 

---

78 

 

Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan 

foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlari elementlari: 

2.  Ishlab  chiqarish  tannarxiga  kiritilmaydigan,  biroq  asisiy  faoliyatdan 

olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr harajatlari elementlari: 

▪ boshqaruv xarajatlari; 

▪ mahsulotni sotish xarajatlari; 

▪ boshqaruv operasion xarajatlar. 

3.  Xo’jalikning  umumxo’jalik  faoliyatida  olingan  foydasini  aniqlshda 

hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar: 

▪ foizlar bo’yicha to’lovlar; 

▪ mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to’lovlari; 

▪ xorijiy valyuta bilan operasiya bo’yicha salbiy kurs tafovutlari; 

▪ qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; 

▪ moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar. 

4.  Xo’jalikning  odatdagi  faoliyatiga  mos  kelmaydigan  bir  necha  yillar 

davomida  takrorlanib  turmaydigan  va  fermer  xo’jaligi  boshlig’ining  (mulk 

egasining)  qabul  qilgan  boshqaruv  qarorlariga  bog’liq  bo’lmagan  holda  vujudga 

keladigan voqealar va xodisalar (suv toshqini, yong’in, jala, do’l kabi tabiiy ofatlar 

va mamlakat qonunchiligi o’zgarishi) natijasida qo’shlgan zararlar. 

Mahsulot  tannarxi  shu  mahsulotni  ishlab  chiqarishga  sarflangan  barcha 

moddiy  va  mehnat  resurslarining  qiymat  ko’rinishida  ifodalanishidir.  Mahsulot 

tannarxini hisoblashdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad mahsulot ishlab chiqarishga 

sarflangan  haqiqiy  xarajatlarni  tegishli  xujjatlarda  vaqtida, to’liq  va  ishonchli  aks 

ettirish  hamda  moddiy,  mehnat  va  moliyaviy  resurslardan  tejamkorlik  asosida, 

oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatishdir. 

Maxsulot  tannarxi  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  iqtisodiy 

samaradorligini  ifodalovchi  eng  muhim  ko’rsatgichlardan  biridir.  U  fermer 

xo’jaligiga u yoki bu turdagi mahsulotni yetishtirish qiymat ko’rinishida qanchaga 

tushayotganini  ko’rsatadi.  Tannarxda  xo’jalik  ishlab  chiqarish  faoliyatining  sifat 

ko’rsatkichlari:  ishlab  chiqarish  resurslaridan  foydalanish  samaradorligi,  ishlab 

---

79 

 

chiqarish  texnologiyasi  va  mehnatni  tashkil  etish  darajasi,  xo’jalikni  tejamkorlik 

bilan  va  oqilona  yuritish  omillari,  ekinlar  hosildorligi  va  chorva  mollari 

mahsuldorligini yuksaltirish sharoitlari o’z aksini topadi. 

Quyidagi  3.2.1-jadvalda  “Xumora-sarka”  f/x  moliyaviy  natijasi  haqida 

ma’lumot berilgan.