Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Birinchidan, 

ular  o ‘z  tadqiqotlarida  odatdagi  «mulkchilik» 

tushunchasini  emas,  balki  «mulkchilik  huquqlari»  tushun- 

chasini  qoMlaydilar.  Ularning  fikricha,  resursning  o'zi  mulk 

hisoblanmaydi,  balki  resursdan  foydalanish  bo‘yicha  huquqlar 

to ‘plami  yoki  ulushi  mulkchilikni  tashkil  etadi.

Mulkchilikning  to ‘liq  «huquqlar  to ‘plami»  o ‘z  ichiga  quyi­

dagi  11  ta  huquqni  oladi:

1.Egalik  huquqi,  ya’ni  ne’matlar  ustidan  to ‘liq  jismoniy 

nazorat  o ‘rnatish  huquqi.

2. Foydalanish  huquqi,  ya’ni  ne’matlarning  foydali  xos- 

salarini  o ‘zi  uchun  qoMlash  huquqi.

3.Boshqaruv  huquqi,  ya’ni  ne’matlardan  foydalanishni  kim 

va  qay  yo‘sinda  ta ’minlashini  hal  etish  huquqi,

4. Darom ad  olish  huquqi,  ya’ni  ne’matlardan  foydalanish 

orqali  natija  olish  huquqi.

5.Suverenlik  huquqi,  ya’ni  ne’matni  begonalashtirish, 

iste’mol  qilish,  o ‘zgartirish  yoki  yo‘q  qilish  huquqi.

6.Xavfsizlikni 

ta ’minlash 

huquqi, 

ya’ni 

ne’matni 

ekspropriasiya  qilinishi  hamda  tashqi  muhit  tom onidan  zarar 

keltirilishidan  himoyalash  huquqi.

7 .N e’matni  merosga  berish  huquqi.

8 .N e ’matga  ega  boMishning  muddatsizligi  huquqi.

9 .N e ’matdan  tashqi  muhitga  zarar  etkazuvchi  usullar 

orqali  foydalanishni  taqiqlash  huquqi.

10.  Qarz  uchun  toMov  sifatida  javobgarlik  huquqi,  ya’ni 

qarzni  uzishda  ne’matdan  to ‘lov  sifatida  foydalanish  imkoni- 

yatini  qoMlash  huquqi.

11.  Qoldiq  tavsifidagi  huquq,  ya’ni  buzilgan  vakolatlami  tiklan- 

ishini ta’minlovchi  tartib va muassasalaming amal  qilishi  huquqi.

Mulkchilik  huquqlari  ne’matlarning  amal  qilishi  bilan 

bogMiq  holda  vujudga  keluvchi  va  ulardan  foydalanishga  taal- 

luqli  boMgan  kishilar  o ‘rtasidagi  jamiyat  tom onidan  (davlat 

qonunlari,  m a’muriy  farmoyishlar,  a n ’analar,  odatlar  va  h.k.) 

ruxsat  etilgan  hulqiy  munosabatlardan  iborat.  Bu  m unosabat­

lar  ne’matlar  bo‘yicha  xatti-harakatlar  m e’yorini  namoyon 

etib,  kishilar  o ‘zaro  xatti-harakatlarda  bu  m e’yorlarga  amal 

qilishlari  lozim.  Aks  holda,  ularga  amal  qilmaganliklari  uchun

102

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’lum  sarf-xarajatlarga  tushishlari,  tovon  to ‘lashlari  lozim. 

Boshqacha  aytganda,  mulkchilik  huquqlari  jam iyatda  qabul 

qilingan  m a’lum  «o‘yin  qoidalari»dan  iborat.  «Mulkchilik  hu­

quqlari  -   bu  m a’lum  resurslardan  foydalanishni  nazorat  etish 

hamda  bu  borada  vujudga  kelgan  xarajat  va  foydani  taqsimlash 

huquqlaridir.  Aynan  mulkchilik  huquqlari  yoki  kishilarning 

fikrlaricha,  tegishli  o ‘yin  qoidalari  jamiyatdagi  talab  va  taklif 

jarayonlarining  aynan  qay  tarzda  amalga  oshishini  belgilab 

beradi»3.