Ijtimoiy hodisa deyiladi. Til jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlantirilib boriladi. Til birliklari

§ Tovush o‘zgarishlari
O‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda ba’zan o‘zakning tovush tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu tovush o‘zgarishlari (fonetik hodisalar) tovush tushishi, tovush almashishi va tovush orttirilishidan iborat. Tovush o‘zgarishlari 2 xil tarzda namoyon bo‘ladi:
1. YOZUVDA AKS ETADIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI

2. YOZUVDA AKS ETMAYDIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI
1. YOZUVDA AKS ETADIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI.
Tovush tushishi.

shahar+i= shahri yig‘i+la=yig‘la qizil+ar=qizar

ulug‘+ay= ulg‘ay past+ay=pasay qayir+il=qayril

sen+ning= sening singil+i=singlisi sariq+ay=sarg‘ay(tush., alm.)

o‘g‘il+im= o‘g‘lim ko‘ngil+i=ko‘ngli

qiyin+a= qiyna men+ni=meni

o‘yin+a= o‘yna sust+ay=susay

qorin+i=qorni bag‘ir+i=bag‘ri

shahar+i=shahri ayir+il=ayrilma
Tovush almashishi

son+a=sana sayla+v=saylov

ot+a=ata chanqa+v=chanqov

yosh+a=yasha ong+la=angla

qayna+q=qaynoq o‘qi+v=o‘quv

sovi+q=sovuq taroq+im=tarog‘im

yutuq+i=yutug‘i kiprik+im=kiprigim

sochiq+i=sochig‘i yurak+im=yuragim

tilak+i=tilagi kurak+i=kuragi

tuproq+i=tuprog‘i bilak+i=bilagi
Tovush orttirilishi

u+ga=unga shu+da=shunda obro‘+im=obro‘yim

shu+ga=shunga achi+q=achchiq parvo+im=parvoyim

bu+ga=bunga haq+im=haqqim

isi+q=issiq sasi+q=sassiq
2. YOZUVDA AKS ETMAYDIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI
Assimilyatsiya (tovush moslashtirish). Bu hodisa qator kelgan nutq tovushlarining bir-biriga ta’sir qilib o‘ziga moslashtirishdir. Assimilyatsiya 2 xil:

1. 
   progressiv assimilyatsiya;
   
2. 
   regressiv assimilyatsiya
   

Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatadi: aytdi-aytti, otdan-ottan, ketdi-ketti, ishdan-ishtan.

Regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga moslaydi: yigitcha-yigichcha, shanba-shamba, yonma-yon – yomma-yon, tuzsiz-tussiz, izsiz-issiz.
Dissimilyatsiya (tovushni noo‘xshash qilish). Bunday fonetik hodisada tovushning ta’siri natijasida noo‘xshash tovush talaffuz qilinadi. Bu hodisda ham 2 xil:

1. 
   progressiv dissimilyatsiya;
   
2. 
   regressiv dissimilyatsiya.
   

Progressiv dissimilyatsiyada oldingi tovush ta’sirida keyingi tovush noo‘xshash bo‘lib qoladi: zarur-zaril, zarar-zaral, birorta-bironta.

Regressiv dissimilyatsiyada keyingi tovushning ta’siri bilan oldingi tovushda noo‘xshashlik yuzaga keladi: pochta-poshta, maqtanchoq-maxtanchoq, uchta-ushta.

Ba’zi so‘zlarda har ikki hodisa ham (assimilyatsiya, dissimilyatsiya) baravar uchraydi: uchdi-uchti, uchdi-ushti, ichdi-ichti, ichdi-ishti.

Metateza hodisasi. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning talaffuzda o‘rni almashishi metateza hodisasidir:

r-y: daryo-dayro h-v: ahvol-avhol

m-g‘: yomg‘ir-yog‘mir r-g: o‘rganmoq-o‘granmoq

m-l: yamlamoq-yalmamoq g‘-r: to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq

p-r: tuproq-turpoq n-g: o‘rganmoq-o‘granmoq

b-r: tebratmoq-terbatmoq n-m: aylanmoq-aylamnoq
Eliziya hodisasi. So‘zlardagi yozuvda aks etmaydigan tovush tushish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi:

1. 
   birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi-yozoladi, bora oladi-boroladi;
   
2. 
   unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan-borarkan, yozar ekan-yozarkan;
   

d) ayrim ismlarda va so‘zlarda bir yoki bir nechta harf tushib qoladi. Bu eliziyaning murakkab ko‘rinishidir: Abdusalom-Absalom, Abdujabbor-Abjabbor, olib kel-opke.
Yozuvda aks etmaydigan tovush tushishi.

So‘z boshida: yig‘ach-ag‘ach (shevada), yirik- iri (shevada).

So‘z o‘rtasida: pishiq-pshiq, kishi-kshi, bilan-blan.

So‘z oxirida:Samarqand-Samarqan, sust-sus, do‘st-do‘s, past-pas, go‘sht-go‘sh, xursand-xursan.

Yozuvda aks etmaydigan tovush orttirilishi.

So‘z boshida: stakan-istakan, spravka-ispravka.

So‘z o‘rtasida: fikr-fikir, sinf-sinif, hukm-hukum, doklad-dokolad, doir-doyir, doim-doyim.

So‘z oxirida: disk-diska, bank-banka, tank-tanka, otpusk-otpuska, blank-blanka.

IZOH: Bu kabi yozuvda aks etmaydigan tovush o‘zgarishiga uchragan so‘zlarni yozuvda qo‘llash va yozish imloviy xato hisoblanadi.