Ijtimoiiy fanlar

IYD, IYD AYOMI-musulmonlarning diniy bayramlari. Iyd atamasining bir oz buzilgan o’z-
bekcha talaffuzi hayitdir. O’tmishda yetti kun davom etadigan iyd al-qurbon, ya’ni qurbon hayiti 
(ba’zi manbalari 3 yoki 4 kun bo’lgan) va uch kun davom etadigan iyd as-fitr, ya’ni ro’za hayiti 
kunlari orasida iyd ayyomi deb yuritilgan. 
ILOHIYOT-diniy aqidalar va ular haqidagi ilohiy ko’rsatmalarni o’z ichiga olgan diniy ta’li-
mot. Ilohiyot hozir ham diniy madrasa, institut va universitetlarda o’qitiladi. Islomda ilohiyot ilk 
shakllanishi davridan boshlab Kalas deb nomlangan. 
Arab tilidan o’zlashgan iqtisod bilan bog`liq tarixiy atamalar: 
XIROJ-Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida, jumladan, O’rta Osiyoda davlat tomonidan un-
dirilgan yer solig`i. Xiroj arablar tomonidan joriy qilingan. Xiva va Qo’qon xonliklarida hamda 
Buxoro amirligida joriy yig`ish uchun har bir viloyatlarga sarkor, devonbegi va kotib saylangan. 
Xiva xoni Muhammad Rahim I xirojni pul bilan undirishni joriy qilgan. Bunda xiroj olingan hosil 
miqdoridan emas, balki yer egasining xo’jaligi va yer maydoniga qarab olingan. Qo’qon xonligi 
Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin xiroj bu yerda natura o’rniga pul bilan yig`iladigan 
bo’lgan. 
MUTAVALLIY-vaqf mulkiga va undan keladigan daromadga vasiylik qiluvchi, uni taqsim-
lovchi diniy amaldor. Vaqf yerlarni ijaraga berish, vaqf mulkida xo’jalik ishlarini yuritishni ham 
mutavalliy bajargan. 
ZAKOT-Islom dini besh asosiy talablaridan biri bo’lib, mol-mulk va daromaddan beriladigan 
sadaqa,  xayr-ehson,  soliq.  Shariatga  muvofiq,  muayyan  boylikka  ega  bo’lgan  katta  yoshdagi 
musulmon zakot beradi. Zakot miqdori pul daromadlaridan qirqdan bir ulushiga teng. Dehqonlar 
va cho’ponlardan olinadigan zakot miqdori birmuncha yuqori bo’lgan. Zakot kambag`allar, yetim
-yesirlar, kasallar va hech kimi yo’q ayollar o’rtasida taqsimlanishi lozim bo’lgan. 
VAQF-davlat tomonidan, shuningdek, ayrim kishilar tomonidan diniy muassasalar, masjidlar, 
madrasalar, ixtiyoriy daromaddan foydalanib turish, ammo sotmaslik sharti bo’lib o’tkazilgan 
yoki vasiyat qilib qoldirilgan mol-mulk, ya’ni yer-suv, bino va boshqalar vaqf deyiladi. Vaqfdan 
keladigan daromadlar diniy muassasalar va ularda xizmat qiladigan din peshvolariga berilgan. 
DEVON-somoniylar davrida boshqaruv shakli bo’lib, vazirlar mahkamasi vazifasini o’tagan. 
Devonbegi esa vazirlar mahkamasining bosh ma’muri bo’lgan. 
Somoniylar davrida shahar hokimi rais deb atalgan. Viloyat hokimlari esa ba’zan vazir deb 
atalgan. 
MUXTASIB-musulmon  mamlakatlaridagi  amaldor.  Ko’pincha  sayidlardan  tayinlangan.  U 
aholining  urf-odatlarga  amal  qilish  hamda  bozorlardagi  narx-navo  va  o’lchov  asboblarining 

---

176 
 
ham masjidda namozni boshqarib boruvchi dindor-masjid imomi. 
MADRASA-Musulmon  ilohiyotining  masalalarini  sharhlab  berib  turadigan  markaz.  U  ma-
drasa  sifatida  arablarda  VII-VIII  asrlarda  paydo  bo’lgan.  Keyinchalik  ayrim  masjidlar  qoshida 
ilohiyot  maktablari  tarkib  topib,  madrasa  deb  atala  boshlangan.  Madrasalar  xonlar  va  yirik  yer 
egalari  va  boshqa  davlatmand  kishilar  tomonidan  qurdirilgan.  Mutavalli  vaqfdan  tushgan  daro-
madni mudarris, mullavachcha, imom va boshqalarga taqsimlangan. Madrasaga maktabni tugat-
gan o’spirinlar qabul qilingan. O’rta Osiyodagi madrasalarda arab va fors tilida yozilgan «Avvali 
ilm»  kitobi  o’qitilgan.  Ayrim  madrasalarda  tibbiyot,  aruz  ilmi,  falsafa,  geografiya  va  boshqa 
fanlar ham o’qitilgan. Madrasaning har bir bosqichida o’qish muddati 3-4 yil davom etgan.