Ijtimoiiy fanlar

Pedagogik vazifalar 
O’quv faoliyati natijalari: 
Mavzuda  berilgan  rejani  birma-bir  yoritib, 
O’zbekistonda 
sovet 
xokimiyatining 
iqtisodiy  va  ijtimoiy  siyosati  mohiyatini 
ochib berish; 
Birinchidan,  sanoatlashtirish  va  qishloq 
xo’jaligini  jamoatlashtirish  siyosatini,  paxta 
yakkaxokimligining  kuchayishi,  ekologik 
holatning buzilishini; 
Ikkinchidan,  sovet  xokimiyatining  din  va 
diniy tashkilotlarga munosabatini; 
Uchinchidan, kommunistik mafkuraning  
20-yillardagi  ijtimoiy-siyosiy  va  iqtisodiy  vaziyat 
haqida ma’lumot beriladi; 
O’rta 
Osiyoda 
milliy-davlat 
chegaralanishi 
o’tkazilishining oqibatlari tahlil qilinadi; 
O’zbekistonda 
sanoatlashtirish 
siyosati 
va 
amaliyoti yoritib beriladi; 
O’zbekistonda  50-70-yillarda  o’tkazilgan  iqtisodiy 
islohotlar, ularning samarasizligi haqida gapiriladi; 
Mirzacho’l,  Markaziy  Farg`ona,  Qarshi,  Sherobod 
va  boshqa  xududlarda  qo’riq  va  bo’z  yerlarning 
o’zlashtirilishi haqida ma’lumot beriladi. 
213 
 
xoqonlik markazi Oltoyda, G’arbiy xoqonlik Yettisuvda bo’lgan. 
563-567  yillarda  Turk  xoqonligi  qo’shinlarining  kuchli  zarbalari  ta’sirida  O’rta  Osiyodagi 
eftalitlar davlati barbod bo’ldi. Turk xoqonligi yerlari yanada kengayib, u Amudaryo va Kaspiy 
dengizi chegaralarigacha yetib bordi. Turk xoqonlari O’rta Osiyoda o’z hukmronligini o’rnatish 
bilan chegaralanmay, sosoniylar Eroni bilan ham vaqti-vaqtida urushlar olib bordilar.  
Shunisi  e’tiborliki,  turk  xoqonlari,  ularning  zodagonlari  va  amaldorlari  ishg’ol  qilingan 
xududlarga kelib yashamadilar. Ular o’zlari ilgari istiqomat qilgan cho’l yerlarda qolib, ko’proq 
vassallik yerlaridan keltirilgan to’lovlar, o’lponlar, sovg’a-salomlar hisobiga hayot kechirishni 
afzal ko’rdilar. Bu esa mahalliy boy-zodagonlarga qo’l keldi. Ular mamlakatning iqtisodiy va 
siyosiy hayotini o’z tasarruflariga olib, uni o’zlari boshqardilar. Xoqonlik faqat maqalliy zodag-
onlar o’rtasida ichki ziddiyatlar va kelishmovchiliklar kelib chiqqandagina aralashar edi. 
VI asrning 60-70-yillarida hozirgi O’zbekiston xududida bir nechta alohida mulklar bo’lib, 
ular rasmangina xoqonlikka bo’ysungan. Samarqand So’g’di Kan degan nomda edi. Uni mahal-
liy sulola vakili boshqarib turgan. Umuman, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarida 
to’qqizta alohida mulkiy hududlar mavjud bo’lib, ular Maymurx, Ishtixon, Kushaniya, Buxoro, 
Naxshab, Amul, Andxoy, Samarqand (Kan) deb nomlangan. Samarqand hokimi yuqoridagi 9 
mulk  orasida  kattasi  sanalgan.  Boshqalari  kuch-qudrat  jihatidan  yuksak  sanalib,  Samarqand 
hokimi bilan hisoblashib, muomalada bo’lgan. So’g’diyonaning mahalliy hokimlari Choch va 
Xorazmning mustaqil hukmdorlari bilan birlashgan edilar. Yirik siyosiy birliklar ma’lum mud-
datlarda shaharlardan birida o’z qurultoylarini o’tqazib turganlar. 
Xorazm  boshqa  mulklarga  nisbatan  ancha  mustaqil  edi.  Mamlakatni  Afrig’iylar  sulolasiga 
mansub  podsholar  boshQarib  turgan.Sug’diyona  qududiga  o’sha  vaqtda  hozirgi  Panjikentdan 
Karmanagacha bo’lgan yerlar kirgan. Buxoro esa VIII asrda mustaqil mulklar itifoqidan iborat 
alohida  birlashma  sifatida  Samarqandga  bo’ysunmay  qolgan.  Uning  podshosi  buxorxudot  un-
voni soHibi bo’lgan. 
Farg’ona Kan siyosiy ittifoqiga kirmay, u aloqida mustaqil davlat edi. Uni afshin boshqar-
gan. Xoqonlikka birlashgan xalqlar taraqqiyotning qar xil bosqichida edi. Aholining bir qismi 
chorvachilik  bilan  shug’ullangan  bo’lsa,  shaharlarda  yashovchi  aholi  kosibchilik,  hunarmand-
chilik  va  savdo  bilan  band  bo’lgan.  Turk  qabilalarining  bir  qismi  VI-VIII  asrlarda  o’tovlarda 
yashaganlar, to’rt oyoqli g’ildirak aravalarda ko’chib yurganlar. Mehnatkash aholini «Budun» 
yoki «Qora budun» deb ataganlar. Urug’-Qabilalarning yirik vakillari «beklar» nomi bilan yu-
ritilgan.  Jamoani  «xoqon»  va  zodagonlar  kengashi-«Qurultoy»  boshqargan.  Xonni  taxtga 
o’tqazishda maxsus  marosim bo’lgan. Amaldorlar xonni oq kigizga o’tkazib, quyosh harakati 
bo’ylab 9 marta aylantirganlar va so’ngra otga mindirib bo’yniga ipak mato bog’laganlar. Xo-
qondan  keyingi  shaxs  yabg’u  (bahodir)  bo’lgan.  Patriarxal  oilalarga  oila  boshlig’i  katxudolar 
bosh bo’lganlar. Turk xaqonligida urig’ aymoqchilik munosabatlari kuchli bo’lgan. Shu sababli 
bu davlat markazlashgan davlat emas edi. 603 yilda Turk xaqonligi ikkiga bo’linib ketadi. Bun-
ing sababi ichki nizolarning kuchyishidan edi. Bu davlatning biri Mo’g’ulistonda tashkil topgan 
Sharqiy turk davlati va Markaziy Osiyo, Jung’riya va Sharqiy Turkistonda tashkil topgan G’ar-
biy  turk  xaqonligi.  G’rbiy  turk  xaqonligi  aholisining  katta  qismi  o’troq  dexqonchlik  bilan 
shug’ullanib,  7  asrning  birinch  choragida  nihoyatda  kuchayadi.  Xaqon  Tunyabug’u(618-630) 
davrida ko’plab islohatlar o’tkaziladi. 
V-VII asrlarda fiodal zulmining kuchayishi oqibatida yersiz aholi kadivarlarning axvoli yo-

---

212 
 
Shunday  qilib,  V-VI  asrlarda  mamlakatimizda,  umuman,  mintaqada  yuz  yildan  ortiq  davr 
davomida eftaliylar sulolasi hukmronlik qildi. Davlatni boshqarishda ular o’tmishdagi dongdor 
sulolalaridan  qolishmaganlar.  So’nggi  kushonlar  zamonida  boshboshdoqlik  yo’liga  kirgan 
mamlakatni  qaytadan  birlashtirib,  siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy  munosabatlar  va  tashqi  aloqalar 
taraqqiyotini an’anaviy yuksak darajada tutib turishiga bosh-qosh bo’lganlar.  
2. VI asr o’rtalariga kelib, Sharqiy Turkiston, Farg’ona, So’g’diyona, Xorazm, Baqtriya, Shi-
moliy Hindiston va Sharqiy Eronni o’z ichiga olgan Eftaliylar davlati tanazzulga uchray bosh-
lagan. Ayni davrda Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyodagi turli qabilalar va xalqlar birlashib, 
yirik turk xoqonligi davlatini tashkil qildilar. Lekin bu turkiy xalqlarning davlatga uyushuvi VI 
asr  o’rtalarigacha  bo’lmagan  degan  xulosani  bermaydi.  Turkiyshunos  olimlar  fikricha,  eng 
qadimgi turkiyzabon xalq Xitoy solnomalarida miloddan avvalgi 1756 yildan tilga olinadi. Le-
kin bu xalq «Turk» nomi bilan emas, balki «xun» deb atalgan. «Turk» so’zi etnik (xalq) nomi 
sifatida  milodimizning  V  asridan  boshlab  uchraydi.  Xunlar  turkiy  xalqlarning  uzoq  ajdodlari 
bo’lib, juda qadimiy tarixga egadirlar. Xunlar Markaziy Osiyo, Kaspiy dengizi bo’ylari hamda 
Shimoliy Kavkaz va G’arbiy Yevropa yerlarigacha cho’zilgan hududlarda yashaganlar. Milod-
dan avvalgi 207 yildan to milodning 216 yiligacha, ya’ni 423 yil hukmronlik qilgan Ulug’ Xun 
saltanati sharqiy va g’arbiy qismga bo’linib idora qilingan. 374 yildan to 469 yilgacha Yevru-
opoda Xunlar saltanati mavjud bo’lgan. Bu saltanatning asoschisi Balamir (374-400) hisobla-
nadi.  U  juda  ko’p  mamlakatlarni  o’z  qo’l  ostida  birlashtiradi.  Sharqiy  Rus,  Ruminiya,  Yugo-
slaviyaning  shimoli,  Mojariston  (Vengriya),  Avstriya,  Chexoslovakiya,  Sharqiy  va  O’rta  Ol-
moniya  mamlakatlari  bu  saltanatga  kirgan.  Xun  Hukmdorlaridan  Attila  (434-453)  nomi  Yev-
ropada hozirgacha ma’lum.  
Ikkinchisi Oq Xun saltanatidir. Bu O’rta Sharq-Eftalit saltanati deb ham yuritiladi. Sulolan-
ing asoschisi Kun xon bo’lgan. Uning tarkibiga Hindistonning yarmi, Afg’oniston va Turkiston 
kirgan.  Hindiston  bu  sulola  tarkibida  bo’lganligidan  ko’k  tangridan  tashqari  buddizm  ham 
yetakchi din hisoblangan. 
Qayd qilinishicha, V asrning ikkinchi yarmida Xun davlati turli sabablarga ko’ra parchalanib 
ketgan. Xunlarning uncha katta bo’lmagan bir toifasi o’z atrofiga qisman mo’g’ul va xitoy mu-
hojirlarini  birlashtirib,  hech  qanday  hokimiyatga  va  davlatga  bo’ysunmasdan  ko’chmanchilik 
qilib hayot kechirganlar. Ana shu toifani ya’ni ularga qo’shilgan mo’g’ullarni «Turk-utu», ya’ni 
«bo’ri  urug’i»  deb  ataganlar.  Bu  degan  so’z  turklar  bo’ridan  tarqalgan  ma’noni  bildirmaydi. 
Balki barcha xalqlarning uzoq o’tmishida bo’lgani singari har bir qabilaga homiylik qilgan hay-
von, daraxt va jismlar nomi bilan atalgan. 
VI asr boshlariga kelib, o’sha qabilalar uyushmasi son jihatidan osha borgan. Nomlanishdagi 
ikkinchi  so’z  tushib  qolib,  «Turk»  deb  atalavergan.  Ana  shu  tariqa  VI  asr  o’rtalariga  kelib, 
Markaziy Osiyoda Turk xoqonligi tarkib topadi. Unga asos solgan kishi Ashin bo’lgan. 
545  yilda  Qo’zg’olon  ko’targan  jo’jonlarga  Teles  qabilalari  zarba  beradi  va  o’z  navbatida 
turklar Teles qabilalarini tor-mor keltiradi. Shundan so’ng 545 yildan e’tiboran Turk xoqonligi 
Markaziy  Osiyo,  Mo’g’uliston,  G’arbiy  Sibir  va  Dashti  Qipchoq  yerlarida  Hukmron  davlatga 
aylanadi. 
Umuman, birinchi va ikkinchi turk xoqonligi 545 yilda to’liq mustaqillikka erishganlaridan 
so’ng  o’z  hukmronliklarini  deyarlik  ikki  yuz  yil  davom  ettirdilar.  Turk  xoqonlari  nihoyatda 
katta xududlarga ega bo’lgan mamlakatlarini sakkizta tobe xonliklar asosida boshqardi. Sharqiy 
127 
 
xukmronligi,  20-30  yillardagi  fan  va 
madaniyat,  ma’naviy  hayotdagi  chekla-
shlarni  yoritib  berish  vazifalari  qo’yi-
ladi.Suhbat-munozara,  savol-javob  orqali 
talabalarni 
mavzuni 
qay 
darajada 
o’zlashtirganligini nazorat qilish, ularning 
bilimini baholash. 
Talabalar  fikrini  jamlash  va  mavzuga 
yo’naltirish.