Ijtimoiiy fanlar

№
 
 6
-M
AVZ
U:
 I
X
 –
X
II
 
asrl
ar
da
gi
 M
ar
kaz
iy 
Osiyo
da
gi
 davla
tchilik
 
 
 
  
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
  
 
 
 
 
 
  
  
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10
 
11
 
12
 
13
 
14
 
15
 
16
 
17
 
18
 
19
 
20
 
21
 
22
 
23
 
24
 
25
 
26
 
27
 
31
 
32
 
1 
Isl
om
 
di
ni
ni
ng
 
vat
an
i 
qay
er
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
2 
Ara
bi
st
onda
 k
o’c
hm
anchi
la
r 
ki
m
lar 
deb atalga
n 
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
3 
Isl
om
 di
ni
da
n 
ol
di
n 
ahol
i 
o’
rt
asi
da 
qan
day
 d
in
 u
rf 
bo
’l
ga
n 
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
4 
K
a’b
ad
a 
ne
ch
ta
 
bu
t 
bo
’l
ga
n 
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
5 
Isl
om
 
qanday
 
m
a’no
ni
 
anglatadi
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
6 
Payg
`am
barimiz 
ta
val
lud t
opga
n y
il 
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
7 
M
akka
da
n 
M
adi
na
ga 
qac
ho
n 
hijrat q
iling
an 
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
8 
Arab
 
xalifalig
ig
a 
ki
m
lar
 
asos s
ol
di
 
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
+ 
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
9 
So’
nggi
 Er
on s
hoxi
 
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
10
 Arab
larn
ing
 O’rta 
Osiyo
ga
 d
astlabk
i 
yu
rish
i 
qa
cho
nd
an
 
bos
hl
anga
n 
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
11
 72
0 
yild
ag
i 
So
’g
`d
 
qo
’zg`olo
ni
ga
 
kimlar 
bo
sh
ch
ilik
 q
ildi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
12
 Qu
tayb
a 
ibn
 
Mu
sli
m
 
qachon
 
va 
qa
ysi 
vi
lo
yatn
in
g 
noi
bi
 b
o’
ld
i 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
13
 Ara
bl
ar
ni
ng 
M
avara
un
na
hr
ga 
qar
shi
 
ha
rb
iy
 
yuri
shl
ari
 
o’z 
m
aqsadi
ga 
ko’
ra 
ikki
 
davr
ga
 
bo
’lin
ad
i, u
larn
ing
 m
aq
sad
lari 
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Arabiston
 yari
m o
roli 
Umar 
Tohir
 ibn
 Xu
sayn 2 ta gur
uh1 yild
a 
Itoat
, b
o’ysuni
sh 
Sobu
qtegi
n 
Saljuqb
ek 
Usmon 
705 yild
a Xuroso
nnin
g 
Talon-taro
jlik b
ilan b
oylik orttirish
 
Sotuq
 Bag
`roho
n (915-
955) 
Ali 
Dehqonl
arni
ng y
axshi
 qu
rol
langa
n 
harb
iy bo’lin
malari ask
arlari 
Barcha bo
j v
a soliq
lardan 
Xudo
tlar 
Zimmiylar
 
Yarim
 ozo
d k
adi
var
lar, 
ozodl
ikka
 
chiqq
an qu
llar va q
aram q
ullar 
Somonx
udot
ning
 avlodl
ari
 
Qur’
oni Ka
rim va 
Pay
g`am
bar 
ko’rsatm
alari nasih
atlariga 
Tahorat, n
amoz
larni am
alga 
Jiz’ya, x
iroj 
360 
570 
Ko’pxudo
lik, budp
arastlik 
622 
Abu B
akr
 
Badavi
ylar
 
Yozd
igard
 3 
651 
yilda Marv 
Anush
tag
iniylar su
lolasi
 
241 
 
Amir  Temur  1398  yilda  Hindistonga  qilgan  yurishida  Dehli  shahrini,  1400  yilda  Suriyaga 
qilgan yurishida Halab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashq shahrini egallaydi. 
1402  yilda  usmoniylar  imperiyasining  sultoni  Yildirim  Boyazidga  qarshi  yurishida  uni 
mag’lubiyatga  uchratdi.  Bu  g’alaba  bilan  Temur  yevropaning  usmoniylar  asoratiga  tushishini 
bir necha o’n yillar orqaga surib yubordi. 
Temur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarqandga keladi va Xitoyga yurish uchun harbiy ta-
raddud ko’radi. SHubhasiz, Temur bu yurish uchun uzoq yillar tayyorlanib, jang uchun kerakli 
bo’lgan  ma’lumotlarni  yillar  davomida  to’plagan  edi.  1404  yilda  Temur  200  minglik  qo’shin 
bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temurning qattiq betobligi tufayli uning qo’shinlari 1405 
yilning yanvar oyida Xitoyga yaqin bo’lgan chegara shahar O’tror shahrida to’xtaydilar va shu 
yerda 1405 yilning 18 fevralida buyuk sohibqiron Amir Temur vafot etadi. 
Amur Temur davlatining ichki va tashqi siyosati: «Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, o’y-
lab ish qilish qurol kuchidan o’n baravar foydaliroqdir», degan dono so’zlar Amir Temurga 
mansubdir. Bu so’zlar hozirgi tilda nizoli masalalarni siyosiy muloqot, ogohlantiruvchi diplo-
matiya yo’li bilan hal qilishni bildiradi. 
 
Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va 
yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona-jo’g’rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini 
his etdi. 
Islom Karimov 
 
Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaligi, diplomatliligi va yetuk 
davlat arbobi bo’lganligi tufayli milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ulkan 
markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Sohibqiron turk-mo’g’ul an’analariga amal qil-
gan holda o’z davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida in’om qilish yo’li bilan boshqar-
gan.  Temur  Movarounnahrdan  tashqaridagi  yerlarini  to’rt  ulusga  bo’lib,  farzandlariga  in’om 
etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo’lib berilgan yer-
lar ichki mustaqillikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysun-
dilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida o’zaro 
nizolar kelib chiqmasligi uchun ularning faoliyatini doimo o’zi nazorat qilib turadi. 
Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni shundaki, sohibqiron kichik bir 
viloyat doirasida tarbiya topgan bo’lsa-da, davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimi-
yat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo’l qo’ymaydi-
gan  vazirlarni  tanlashga  harakat  qildi.  Amir  Temur  vazir  to’rtta  sifatga  ega  bo’lishi  lozim  deb 
hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat ahli-
dan xabardorlik, to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. 
Amir Temur hukmronlik qilgan davlarda davlatning markaziy  ma’muriyati boshida devon-
begi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig’ish,  meros ishlari, askarlar maoshi va 
ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarni bajarganlar. 
Bu davrlarda yerga egalikning ba’zi turlari mavjud bo’lib, ular suyurg’ol yerlar, vaqf yerlar, 
jamoa yerlari edi. Xususiy yer egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to’lashda ba’zi 
imkoniyatlarga  ega  bo’lganlar,  vaqf  yerlar  masjid  va  madrasalarga  qarashli  yerlar  bo’lib,  ular 
soliq to’lashdan ozod qilganlar. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i-xiroj bo’lib, u 

---

240 
 
Movarounnahrda mo’g’ullar ustidan qozonilgan g’alaba haqida xabar eshitgach, Amir Temur 
va Amir Husayn Movarounnahrga yo’l olib Samarqand yaqinidagi Konigil degan joyda sarba-
dorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chiqib, 
sarbadorlarning  rahbarlari  hiyla  yo’li  bilan  o’ldiriladi.  Movarounnahrda  Samarqand  taxtini 
Amir Husayn egallab, uning hukmronligi tiklanadi. SHu vaqtdan boshlab Amir Husayn va Amir 
Temur o’rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashib ketadi. 
Bu vaqtga kelib butun Movarounnahr yerlarida o’zaro urushlardan so’ng ijtimoiy-iqtisodiy 
ahvol og’irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vaqtda, mamlakatda o’zaro urushlarga barham 
beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni birinchi bo’lib 
anglagan Amir Temur Amir Husaynga qarshi zimdan kurash olib borib 1370 yilda Movaroun-
nahr taxtini egallashga muvaffaq bo’ladi. 
Vatan  haqida  qayg’urish,  Vatan  mustaqilligini  tiklash  haqidagi  fikrlar  shu  yillar  yuzaga 
chiqib, Amir Temur  Balx  shahrida  chaqirilgan  qurultoyda  Movarounnahrning  amiri  deb  e’lon 
qilinadi. Temur o’z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish maqsadida Kesh shahri-
dan Samarqandga ko’chib o’tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibqiron aniq 
mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik boshboshdoqlik hukmron bo’lgan 
yerda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi sababli dastlab mamlakatni tashqi 
xavfdan saqlash maqsadida asosini barlos urug’lari tashkil etgan yengilmas va jangovor milliy 
qo’shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar beradi. 
Temur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi siyosatda asosan o’z qo’shinlariga suyanganligi 
sababli harbiy islohotga, ya’ni qo’shin boshliqlarini tanlash, lashkar qismlar, ularning joylash-
ishi,  askarlarning  qurollanishi  va  harbiy  intizom  masalalariga  keng  e’tibor  bergan.  U 
qo’shinlarini  o’nlik,  yuzlik,  minglik  kabi  askariy  birikmalarga  bo’lgan.  Uning  uchun  har  bir 
askar jang qilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir Temur lashkarlarga ham katta 
e’tibor  berib,  ular  nizomni  qat’iy  bajarishi,  jangda  ayovsiz  va  dovyurak  bo’lishi,  dushmanga 
yumshoq  muomalali  va  adolatli  bo’lishi  lozim  deb  hisoblardi.  Ibn Arabshohning  yozishicha, 
Temur  askarlari  ichida  taqvodor,  saxovatli,  xudojo’y  kishilar  ko’p  bo’lgan.  Ular  bechoralarga 
xayru ehson ko’rsatish, boshga og’ir kunlar tushganda yordam qo’lini cho’zish, asirlarga yum-
shoq muomalada bo’lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir Temur doim jangda jasorat 
ko’rsatgan amirlar va askarlarga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada Sohibqiron uyushqoqlik 
hukm  surgan  yuz  minglik  qo’shinlari  ichida  intizomni  mustahkamlash  bilan  o’z  davlatining 
poydevori bo’lgan qo’shin tuzishga muvaffaq bo’ldi. 
Temur Movarounnahr taxtini egallagan vaqtdan boshlab, o’z davlati chegaralarini mumkin qadar 
kengaytirishga  kirishadi.  SHu  maqsadda  u Amudaryo  va  Sirdaryo  oralig’idagi  yerlarni  o’z  tasar-
rufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish qilib, 1388 yilda uni butunlay bo’ysundiradi, bu yerda 
hukmronlik  qilayotgan  so’fiylar  sulolasini  tugatadi.  Temur  o’zining  uch  yillik  (1386-1388),  besh 
yillik  (1392-1398),  yetti  yillik  (1399-1405)  yurishlari  davomida  Ozarbayjonda  jaloyirlar,  Sab-
zavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z tasarrufiga 
oladi.  1394-1395  yillarda  Oltin  O’rda  xoni  To’xtamishga  qarshi  yurish  qilib,  uning  ko’p  sonli 
qo’shinini mag’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Temurning bu g’alabasi Oltin 
O’rdaga juda katta zarba berish bilan birga Temur qo’shinlarining Volga daryosi bo’ylarida bemalol 
yurishlariga ham keng yo’l ochdi. Ta’kidlash joizki, Temurning bu g’alabalari tarix sahnasida ulkan 
ahamiyat kasb etdi. 
99 
 
14
 
Ko
’p
gi
na 
yi
ri
k 
ye
r 
egalari kimlar 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
15
 C
ho
ka
rl
ar
 k
im
la
r 
  
  
   
  
 
  
  
  
   
  
 
  
  
   
 
  
  
  
   
 
+
 
   
 
  
  
  
  
  
  
16
 
Mu
su
lm
on
 d
inin
i 
qabu
l 
qilg
an
lar 
ni
m
ad
an
 ozo
d 
etilar 
edi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
17
 
Xalifalik
ni
ng
 h
uqu
qi
y 
m
asal
alari 
qand
ay 
hal 
qilin
ar 
edi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
18
 
Isl
om
 
di
ni
ni
 
qab
ul
 
qi
lm
ag
an 
sol
iq
 
to’l
ovc
hi
la
r 
ki
m
lar 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
19
 
M
ehnat
kashl
ar
 
tarki
bi
 
ki
m
lardan
 ib
or
at
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
20
 
Su
g`
di
yl
ar 
qa
nday
 
so
liq
la
r 
to
’lag
an
lar 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
21
 
Qo
zi 
sud
 q
ilishd
an
 o
ld
in
 q
anday 
am
aln
i 
baja
rg
an
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
22
 
Tox
iriylar 
dav
latig
a 
ki
m
 
asoss
olga
n 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
23
 
M
ova
rau
nn
ah
rd
agi
 
ul
kan 
xa
lq
 
qo
’zg
`o
lo
ni
 
qan
day
 
nom
la
ngan
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
24
 
Som
oniylar 
davlatiga 
kim
lar 
asos s
ol
ga
n 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
25
 
Qora
xoniylar 
davlatiga 
kim 
asos s
ol
ga
n 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
26
 
G’az
na
viylar 
davlatining 
aso
sch
isi k
im 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
27
 
Xo
razm
shohl
ar
 
da
vl
at
ig
a 
ki
m
 
asos s
ol
ga
n 
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
28
 
Salj
uq
iylar 
dav
latig
a 
ki
m
 
asos s
ol
di
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
+ 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

---

100