Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

O’quv faoliyati sbakllanisMning dastlabki xususiyatlarL Hayotning dastlabki uch yilida bola onasi yoki boshqa Idshilar masalan, tarbiyacM dasturi bo’yicha emas, balki go’yoki o’ziniag dasturi bo’yicha o’qiydi. Bu davrda bolaning u yoki bu bilim va ko’nikmalarining o’zlashtijilish muhlatiga alohida talablar qo’yilmaydi. Ilk bolalik davrida tarbiya dasturi hali sub’ektiv tarzda bola uchun mayjud emas. Sistematik o’qidiga layoqatli bo’lgunga qadar u tayyorlov bosqichini bosib o’tadi. Bu bosqichda chetdagi boshqa kishilaming bolaga nisbatan yangi talablari asta sekitt uning “o’zining dasturiga” aylanishi lozim. Bog’cha yosh davrining oxirlariga boribgina, 1x)la kattalar tomonidan ishlab chiqilgaa “dastur bo’yicha” o’qiy boshkiydi va maktab talablariga - asta amal qila boshlaydi. L S. Vigotskiyning fikri bo’yicha bog’cha yoeh davri ta’lim dasturi:
1) bolani maktab dasturiga yaqinlashtirishi, xming bilim doirasini kengaytirishi, predmetli ta’limga tayorlashi;
2) bolani o’zining dasturi bo’lishi, uning qiziqishi va ehtiyojiariga javob berishi lozim.
Shuningdek L.S. Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida, ta’limning yetakchi roli haqidagi qonunini ilgari surdi va aniq ifodaladi; ta’lim taraqqiyot oldidaboradi va o’zining orqasidan etaldaydi.
O’quv faoliyati Iwlalami hursand qilishi, ularga zavq berib, qoniqqanlik hissini uyg’otishi kerak. Ilk bolalik davridanoq bolalarga bilishga qiziqishni tarbiyalash katta aliamiyatga ega. Chunki ulargina inson faoliyatining ahaniiyatli motivlari bo’lib, shaxs yo’nalganligining anglanilganligini aks eftiradi, barcha psixik jarayon va fimksiyalarga ijobiy ta’sir etadi, qobiliyatini faollashtiradi, qiziqish imvjud holatida barcha insoniy kuchlar ko’tariladi. Shvini ayniqsa, bog’cha bolasining o’quv faoliyatini tashkil etishda inobatga olish kerak.



Pedagog va psixologlaming olib borgan tadqiqotlari o’qishga bo’lgan qiziqishlaming paydo bo’lislii va rivojlanishining asosiy sharoitini ajratish imkonini beradi:
1. O’quv faoliyatmi shunday tashkil etilisM kerakki, bola unda faol ishtirok etsin, yangi bilimlami mustaqil tarzda qidirish: va “topishi”ga imdalsin, muammoli xarakterga ega bo’lgan savollami echsin.
2. O’quv faoliyati turli xil bo’lishi kerak. Bir xillikka ega bo’lgan materiallar va bir xil usullar boMami tez zeriktirib qo’yaili.
3. Berilayotgan materiallaming kerakliligi va ahamiyatliligini
tushunishi kerak.
4. Yangi berilayotgan material ilgari o’zlashtirilgani bilan yaxshi bog’langan bo’lishi keraJc.
5. Yengil bo’lgan va o’ta murakkab material qiziqishni uyg’otmaydi. O’quv topshiriqlar bog’cha yoshidagi bolalar uchun qiyin, lekin imJkoniyati etadigaii darajada bo’lishi kerak.
6. Bolaning barcha yutuqlarini ijobiy baholash lozim. Ijobiy baho bilishga nisbatan faollikrii stimullashtiradi.
7. O’quv materiallari yorqin va emotsional bo’lishi kerak.
A.P.Usovaning ta’lddlashicha, o’qitilayotgan materialni idrok qila olmaslik hodisasi harakatning usul va A^ositalarida o’ta osonlik usuliga asoslangan, ilgari ko’rsatilgan noto’g’ri tarbiyaviy ta’siming asorati natijasidir.
Ayni vaqtda ko’pincha ta’lim olishga tayyorlikning quyidagi
tarkibiy qismlari ajratilatU;
1. tafakkur qila olish kabi faoliyatning umumlashgaaligi;
2. amaliy va so’z mantiqiy tomonlarining o’zaro muvofiqligini belgilovchi ta^doumiing anglanilganligi;
3. tafakkur qilish faoliyatining elastikligi;
4. tafakkur qilish faoliyatining barqarorligi;
5. tafakkuming mustaqilligi hamda uning yordamga moyilligi.
O’quv faoliyati rivojlanishining asosiy xususiyatlari. A.P.Usova bog’cha yosh davridagi bolalaming o’quv faoliyatini o’zlashtirganligining aniq belgilarini ko’rsatadi. U toraonidan o’zlashtirilganlikning wch saviyasi ajratilib, ular o’quv faoliyati rivojlanganligining turli darajalarini xarakterlaydi.
1-ciarajasi. Bilish faoliyati barcha jarayonlarining mahsuldorligi va maqsadga qaratilganligi bilan o’qishga nisbatan faol va qiziquvchanlik kabi munosabatning, o’zining harakatlarini nazorat qilish va natijalarini



baholash qobiliyatiga egaligi bilan farqlanadi. O’zlashtiiilganlai asosida bolalar amaliy va aqliy faoliyatida qurbi etadigan vazifalami echa oladi.
2-clarajasi - kuchsizroq. O’quv faoliyatini egallashning barcha ko’rsatlflichlari etarli rivojlanmagan. Lekin shu bilan birga bolalar ta’lim olislii пш тйп ba’zi bir og’shisMar ham bundan mustasno emas.
3-darajasi. Mashg’ulotlatda o’quv faoliyati shakllanishining bosManish davri.
Ta’Mm jarayonida savodxonlikning rivojlanishi. Ona tilidagi tovusMarni o’zlashtirishda nutqning sensor asosi - fonematik eshitishrdng rivojlanishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Fcmelnatik eshitish deganda, nutq tovushlarini idrok etish, so’zlar tarkibida iilami har xil ma’noli birliklar sifatida birlashtirish va ajratish toshuniladi.
N.X.Shvachkin bolalar fonematik eshitishini dastlabki rivojlanish bosqichlarida o’rganib, 1-7 yoshdayoq fonematik eshitish shaldlanib bo’lishirii isbotladi, Bu davrga keiib, bola atrofdagi kattalar nutg’ining tarkibidfigi barcha fonematik xususiyatlami farqlab oladi. Shuning uchun atrofdagilaming to’g’ri va noto’g’ri talafifiizini payqay oladi. Bog’cha yoshidagi bola noto’g’ri talaflfiiz etilgari so’zlarni asta-sekin farqlamay qo’yadi, Bolada so’zlar va towshlaming fonetik obrazlari shakllanadi. Bu davrda bolalar nutqining fonetik tomoniga katta diqqat bilan qaraydi.
L.E.Jnrovaning fikricha, bolalami til olamiga o’rta bog’cha yosh davrida, ya’ni til xususiyatlarini ayniqsa, o’tkir his etish da\Tida olib kirgan ma’qul. L.E.Jijrova va N.V.Durovalaming eksperimental tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, 4 yoshli bolalar nafaqat so’z tarkibid^i tovushlarni intonasion ajratib olishni, balki jarangli va jarangsiz undoshlami farqlashni, so’zdagi birinchi tovushni aj^b berishni o’rgana oladilar. Bu esa 5 yoshli bolalarda tovushlarni tahlil etish ko’nikmalari rivojlanishining muhim zaruratidir.
Nutq juda erta bolaning va atrofdagilaming amaliy faoliyati bilan bog’lanib L.S.Vigotskiy aytganidek, anchagina erta iunaliy tafakkur vositasiga aylanadi. Boshqacha qilib aytganda nutqning amaliy faoliyati bilan aloqadorlik shakllaridan biri bo’lajak harakatlami rej^ashtirish, kechayotgan harakatlarga nutqning yo’ldosh bo’lishi va harakat natijalarini nutq vositasida ta’kidlab qo’yishda namoyon bo’ladi. Bulaming bari esa aqliy faoliyatning shakllanishi uchun juda zam .
Meiktabgacha davniing oxiri kichik va o’rta bog’cha davrlarda nutq bolaning amaliy faoliyati tarkibiga tez-tez kirib turadi.
Bog’cha yosh liavrida bola o’zining harakatlari, ularda ishlatayotgan buyumlari haqida hech kimga murojaeit qihnay aytib

beradi, kelajakdagi haral<:atlarini rejalashtiradi va natijalami analiz qiladi. (“Qo’g’irchoq uxlayapti “Mashinani tuzatishsa, u yuradi ”, “Odamcha yiqilib ketdi, hozir men imi ko’tarib qo’yaman”). Buacia nutq muloqot uchun xizmat qilmaydi. Bunday turdagi nutqni J.Piaje “egosentrik nutq” deb atadi. J.Piajening fikricha, egosentrik nutq bola tafakkurining egosentrik xarakteri, individual nutqniug hali yetarlicha ijtimoiylasha olmaganligi natijasidir.

Biroq L.S.Vigotskiy shuni isbotladiki, egotsentrik nutq J.Piaje aytganidek, ijtimoiylashgan nutqqa qarama-qaishi nutq emas, balki o’z tabiatiga ko’ra u ham ijtimoiy nutqdir. Uning paydo bo’lishiga sabab hali bolaning o’ziga va o’zgalarga yo’naltirilgan nutqni o’zaro farqlay olmasligidadir. Egosentrik nutqning >iizaga kelishi kichik bog’cha yoshidagi bolalarning kattalar bilan hamJtorlikda faoliyat qilishga moyil bo’lishlari bilan bog’liq. Bolaning mustaqil faoliyat ko’rsatishi qanchalik sust bo’lisa, ushbu moyillik yuqori bo’ladi. Egosentrik nutq esa kattalar bilan hajnkorlik qilishning o’mini bosuvchi o’ziga xos nutqiy o’rinbosor vazifasini bajaradi.
Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, egosentrik nutq faoliyatni rejalashtirish vazifasini ham bajarai' ekan. Bola oldindan o’z faoliyatining maqsad-muddaosini og’zald ifodalaydi. So’ngra faoliyatni bajarish davrida olingan natijalami og’ziaki qayd etadi, og’zaki ravishda yangi hiU'akatlami rejalashtiradi, duch kelgan qiyinchiliklami bartaraf etadi.
Bog’cha yoshining oxiriga kelib, bolaning mustaqil faoliyati 2 bosqichdan iborat bo’ladi;
1) og’zaki tarzda qaror qabul qilish va faoliyatni rejalashtirish; 2)tuzilgan reja va qabul qilingan qarorlarga muvofiq faoliyatni
amalga oshirish. Bunda egotsentrik nutq asta-sekin yig’ilib, interiorizasiyalanib (ichla tomonga yo’nalib), 5-6 yoshli bolalarda ichki nutqqa aylanadi.
Bola faoliyati va muloqotidagi yangi-yangi ehtiyojlar nutqni intensiv ravishda o’zlasMrishga sabab bo’ladi. Bola nutqi borgan sari mazmunliroq bo’lib boradi. Situativ nutq - kichik bog’cha yoshdagi bola nutqining asosiy shakli asta-sekin kontekst nutqqa, axborot beravchi nutqqa o’rnini bo’shatib beradi. Kontekst nutq bu nutqni suhbatdosh faqat til vositalari asosicla, vaziyat (situasiya) ga tayanmay turib, tushuna olishi bilan xarakterlanadi.
Nutqning kontekst shakli fikming to’laligicha, mantiqiy to’g’ri ketma-ketlikda bayon etilishini, yfingi grammatik shakllaming



qo’Ilanilishini taqozo qiladi. O’z tuzilisliiga ko’ra kontekst nutq yozma nutqqa yaqinlashadi. Kontekst nutqning muhim xiisusiyati uning ixtiyoriyligidir.
Bog’cha yoshidagi bolalami savodxonlikka o’rgatiish bo’yicha olib boriladi^^ ishlar D.B.Elkonin ishlab chiqqan nazariy tamoyillarga asoslanadi. Savodxonlikka o’rgatishning bog’cha yoshig,a mo’ljallangan shakl va metodlari D.B.Elkonin metodi asosida L.E.Jurova tomonidan ishlab cWqilgan.
Bolalar tomonidaa savodxonlikni egallash inikoniyatlari va xususiyatlarini o’rganisJiga hamda bmiing uchun eng optimal yosh davrini aniqlashga qaratilgan maxsus tadqiqotda N.S.Voronsova 5-6 yoshli bolalar savodxonlikni o’rganishdfi tanlovchan tipdagi qabul qilish xususiyatiga ega ekanhgini, 6 yoshdan esa o’qishga e’liborli bo’lishini aniqla^. Shundan kelib chiqib, N.S.Voronsova 5 yoshni tovushlami analiz qilishga 0‘rgatibhning eng optinnal da\Ti, 6 yoslmi esa o’qishga o’rgatishga eng optimal (eng yaxshi va qulay) davr ekanligini ta’kidladi.
Shunday qilib, bog’cha yosh davrining eng muhim xususiyatlaridati biri 4-5 yoshlarga kelib, nutqning rejalashtirish funksiyasi paydo bo’Iishidan iborat. Dastlab rejalshtirish og’zaki tarzda amalga oshirilsa, keyinchalik bog’cha yoshining oxirlarida ichki nutq orqali rejalashtirish boshlanadi.