I маъруза машғулотлари

Қадимги Ҳинди Хитой минтақасидаги ахлоқий қарашлар. Қадимги шарқ ахлоқшунослигида қадимги Ҳиндистон ахлоқий тафаккури алоҳида ўринга эга. У тарихан ведачилик, йога, жайнчилик, буддачилик, бхагавадгита ва артхашастра ҳамда локоята оқимларидан ташкил топган.
Ведачилик. Ведачилик ахлоқшунослиги қадимги ҳинд жамиятини тўрт табақа – варнага бўлади: браҳманлар (коҳинлар), кшатрийлар (ҳарбийлар), вайшчилар (деҳқонлар, косиблар), шудралар (қуллар). Машҳур «ману қонунлари» да ёзилишича, браҳманнинг машғулоти – таълим бериш, ведани ўрганиш, қурбонлик қилиш, садақа улашиш ва туҳфалар олиш; кшатрийлар фуқароларни қўриқлайдилар; вайшчилар чорва, тижорат, судхўрлик ва деҳқончилик билан шуғулланадилар; шудралар эса ана шу уч ижтимоий гуруҳга хизмат қилади. Хотин, ўғил ва қул – учаласи хусусий мулк эгаси ҳисобланмайди, улар кимники бўлса, ўшанинг қўлга киритган мулки. «ману қонунлари»да ният масаласига катта эътибор берилади: «кимнинг нияти қандай бўлса, ўшандай бўлиб ҳаётдан кетади». ведачилик ахлоқига кўра, браҳманлар туғма ахлоқий юксак одамлар, шудралар эса туғма тубан ахлоқ эгалари ҳисобланади.
Буддачилик. Буддачилик ҳам жайнчиликка ўхшаш «Худоси йўқ» дин. Унинг пайғамбари будда маърифат эгаси номи билан машҳур Сидҳарта Гаутама (милоддан аввалги 567–487) таълимотига кўра, дунё изтиробга тўла ва энг муҳим муаммо ана шу изтироблардан қутулишнинг йўлини топиш. Нақл қилишларича, ўз тенгдошлари билан айшу ишратда умр кечирган шаҳзода Сидҳарта кунлардан бирида сайр қилиб юриб, касал чолни ва жаноза маросимини кўради. Ҳар бир кишини келажакда касаллик, қарилик ва ўлим кутишини эшитиб, ларзага тушади, одамлардан қочиб, таркидунё қилади ва тўрт эзгу ҳақиқатни англаб етади ҳамда уни одамларга етказади. Унинг қисқача баёни шундай:
1. Бу дунёдаги ҳаёт изтиробларга тўла.
2. Бу изтиробларнинг сабаблари бор.
3. Бу изтиробларга барҳам бериш мумкин.
4. Изтиробларга барҳам беришга олиб борадиган йўллар мавжуд.
Буддҳанинг тўртинчи ҳақиқати, айниқса, ахлоқшунослик нуқтаи назаридан муҳим. У будда ўтган ва ҳамманинг ўтиши мумкин бўлган нирванага (эҳтирос, нафрат, пушаймон аста–секинлик билан сўниб бўлгандан кейинги ҳолатга) етишиш йўлидир.
Жайнчилик. Моҳиятан ахлоқ фалсафаси бўлмиш бу оқимга будданинг замондоши, ундан чамаси ўттиз ёшлар катта жин (жайин) – ғолиб деб шарафланган вардхамана (милодгача 599–527) асос солган. Жайнчилик таълимоти инсоннинг тўлиқ озодликка етишиши билан боғлиқ. Унга инсон ўз ички моҳиятини қайта шакллантириш орқали эришиши мумкин. Бу озодлик – нирвана: қалб–руҳнинг эҳтироси, нафрат, пушаймон каби ҳиссиётлардан фориғланган, ўзи мавжуд бўла туриб вужудни тарк этган, чекланмаган оромдаги ҳолати – нирванага уч йўл билан етишиш мумкин – жинга эътиқод; унинг таълимотини билиш; ўзни тутишда нуқсонсизлик.
Конфуцийчилик. Конфуций таълимотида асосий ахлоқий қонун, асосий ахлоқий тушунча – жэн (инсонийлик). «лун юй» («ҳикматлар») китобида шундай дейилади: «кимки чин дилдан инсонни севишга интилса, у ёвузлик қилмайди». «ўзингга эп кўрмаган нарсани ўзгага муносиб кўрма, шунда давлатда ҳам, оилада ҳам ўзингга нисбатан ёвлик ҳис қилмайсан».демак, жэн – ҳам жамият, ҳам оила аъзолари орасидаги муносабатларни белгилайдиган ахлоқий тамойил. У билан «сяо» – ота–онани, катталарни ҳурмат қилиш, «ли» – урф–одат, маросимларни эъзозлаш тушунчалари мустаҳкам боғлиқ. Айни пайтда «ли» тушунчасининг маъноси анча кенг, у давлатга бўлган муносабатни ҳам ўз ичига олади. Хоқон (император) – осмон ўғли, у осмон остидагиларнинг барчасига ота. Осмон остидаги тартиб–қоида эса қуйидагича: «подшо – подшо, ота–ота, мулозим–мулозим, ўғил–ўғил бўлиши керак».