I. Kirish II. Asosiy qism

m

E

  va  turg’un  holat  energiyasi 

1

E

orasidagi  farq 

doimiy 

1

E

E

hv

E

m

m







  bo’lib,  u  nurlanish  fotoni  energiyasiga  tengdir.  Foton 

energiyasi 

1

E

E

hv

E

m

m







  ekanidan 

const

v



  bo’lib,  nurlanish 

monoxramatik  bo’ladi.  Bu  nurlanish  chastotasi  va  tebranish  davri  vaqt  o’tishi  bilan 

o’zgarmaydi. Shu bois u kogerentdir. Lazer nurlari aniq optik o’q bo’yicha yo’naladi va 

shuning  uchun  ular  aniq  (xaotik  emas)  yo’nalishga  ega  nurlanishlar  bo’ladi.  Lazer 

unrlanishi monoxramatik, kogerent va aniq yo’nalishga ega va energiyasi katta ekanidan 

o’z-o’zini fokuslash (ingichka dasta hosil qilish) hususiyatiga ega. 

Moddaning  sindirish  ko’rsatkichini  yorug’lik  to’lqinining  chastotasi  (yoki  to’lqin 

uzunligi)ga  bog’liqligi  bilan  yuzaga  keluvchi  hodisalarga  yorug’lik  dispersiyasi 

deyiladi.  Dispersiya  lotincha  so’z  bo’lib,  dispersio  sochilish  ma’nosini  anglatadi.  Bu 

bog’lanishni  

)

(

0



f

n



         (7) 

funksiya bilan xarakterlash mumkin. 1672 yili yorug’likning shisha prizmada sinishidan 

foydalanib,  birinchi  bo’lib  Nyuton  yorug’lik  dispersiyasini  tajribada  tekshirdi. 

---

13 

 

Tajribalar 

0



  kamayishi  bilan  sindirish  ko’rsatkichi 

n

ortishini  ko’rsatadi.  Modda 

dispersiyasi deb nomlangan  

0



d

dn

D



                                        (8) 

kattalik  moduli  ham 

0



  kamayishi  bilan  modda  dispersiyasi  ortadi.  Bu  normal 

dispersiya deyiladi  (3 – rasm). 

 

Normal  dispersiya  sohasida 

n

  va 

0



  orasidagi  bog’lanishni  quyidagi  formula 

bilan ifodalash mumkin. 

...

4

0

2

0













c

b

a

n

                                (9) 

 

bu  erda 

c

b

a ,

,

-qiymatlari  har  bir  modda  uchun  tajribada  aniqlanuvchi  doimiylardir. 

Ko’p hollarda (2.3 ) birinchi ikki hadi olinadi. 

2

0



b

a

n





                                        (10) 

Bu holda modda dispersiyasi 

3

0

0

2





b

d

dn

D







                                    (11) 

qonun bo’yicha o’zgaradi. 

 

Agar  modda  yorug’likni  qisman  yutsa,  shu  yutilish  sohasi  va  uning  yaqinida 

spektrning  ba’zi  qismlarida  qisqa  to’lqinlar  uzun  to’lqinlarga  nisbatan  kam  sinishi 

anomal dispersiya deyiladi 

 

Hozirgi vaqtda lazer nurlari ko’plab sohalarda keng qo’llanilmoqda.Lazer nurlaridan 

foydalanib o’ta qattiq moddalarga(olmos va boshq)ishlov berish mumkin.lazer nurlari 

mahsulotlardagi defektlarni aniqlashda,uzoq masofalardagi radioaloqada,kichik 

---

14 

 

hajmlarda yuqori temperature hosil qilishda juda nozik hirurgikl operatsiyalarini 

bajarishda (Masalan,ko’z jarrohligida)qo’llanilmoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

15 

 

XULOSA 

Ma’lumki,fizika fani bo’yicha fundamental fanlar orasida tabiatni o’rganishda asosiy rol 

o’ynaydi va texnika yo’nalishidagi barcha mutaxassislik fanlar uchun fundamental asos 

bo’lib xizmat qiladi. 

Fizika fanini mukammal o’zlashtirish o’quvchi talabalardan tabiatda yuz beradigan fizik 

jarayonlar,hodisalar va ular bo’ysunadigan qonuniyatlar mohiyatini chuqur 

anglash,idrok qilishni taqozo qiladi.Shu ma’noda mashg’ulotlar paytida fizika  

qonunlarini o’rganishda matematik jihatdan yondashish va talqin qilish bu qonunlar 

mazmun mohiyatini yaxshi tushunib olish  va uzoq muddatga eslab qolish imkoniyatini 

beradi.Biz tebranishlar deganda tebrana jarayonlarni biror jismning tebranishi misolida 

tasavvur qiladilarva ularni o’zicha harakatga mos tenglama tuzib olamiz,keyin esa 

tebranishlarni nomlab boramiz.Ulardagi qonuniyat sinus yoki kosinuslar qonuniga 

muofiq o’zgarsa u garmonik tebranishlar deyiladi.Agar to’lqin uzunligi,faza va 

amplitudasi vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydiganto’lqin deyilsa bunda biz monoxromatik 

to’lqinni tushunamiz.Bu esa monoxromatik tebranishda hosil bo’ladi.Monoxromatik 

tebranishlar manbalari yordamida ko’p yechilmay qolgan muammolar bartaraf 

etilmoqda.Bu manbalardan biri bu –lazerlardir.Lazerlardan biz 

hirurgiyada,sanoatda,havo yo’llarida,harbiy ishlarda foydalanamiz.Qurilmalarning 

ishlashi asosida monoxromatik tebranishlar  va to’lqinlar yotadi.Monoxramatik 

tebranishlarni  inson sog’ligi va ish unumini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb 

etadi.Zero unutmaylikki hech bir harakat tebranishsiz sodir bo’lmaydi.