I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

12.2 Хорижий давлатларда реструктуризациялаш жараёни амалга ошириш тажрибасининг тахлили
Бу бўлимда хорижий давлатларда амалга оширилган икки турдаги реструктуризациялаш жараёнини кўрсатиб ўтмоқчимиз: - 1998-йиллар охирида ўз бозорини йўқотган ва иқтисодий инқирозга юз тутган УраИАЗ, ОАЖ (Россия) корхонасининг бир неча босқичлардан иборат ишлаб чиқаришдаги олиб борилган реструктуризациялаш жараёнини кўриб чиқайлик. УраИАЗ ОАЖ каби йирик шаҳар типидаги машинасозлик корхонаси ташқи бошқарувни ўрнатишни мақсад қилиб корхонанинг иқтисодий ҳолатини тиклаш, кредиторлар билан ҳисоб-лcитоблардан кейин иш ўринларининг катта қисмини сақлаган ҳолда автотехника бозорида муваффақиятли фаолиятини таъминлашни талаб қилди. Шунинг учун УралАЗ ОАЖ ташқи бошқаруви режасига қўшимча қилиб ташқи бошқарув мақсадларига эришишнинг кўп сонли тадбирлари кўзда тутилган: - корхона ишлаб чиқаришини таркибий ўзгартириш; - корхонани бошқаришнинг ҳозирги ва келажакдаги бошқардишини таъминлайдиган бошқариш структурасини оптималлаштириш ва маълумот тизимини яратиш; - ходимлар сонини оптималлаштириш ва иш хақини ташкил қилишни такомиллаштириш: - дебиторлик қарзларини тугатиш ва узоқ муддатли молиявий қўйил- маларни қайтариш; - қарздорнинг бир қисм мулкини қарзлар эвазига бериш. 1999-йилда ишлаб чиқаришни реструктуризациялашнинг биринчи босқичи сифатида, УраИАЗ, ОАЖ ташқи бошқарув режасида кўзда тутилган, корхона ишлаб чиқарадиган маҳсулотнинг давлат мудофааси учунлигининг муҳим аҳамиятга эгалигини ва ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган қувватга қўйиладиган талабларни ҳисобга олиб, Урал автомобиль заводи. Очиқ Акциядорлик Жамиятини таъсис қилишга қарор қилинди, Бу жарниятнинг устав капитали қилиб деярли барча асосий цехлар комплекси ва кўпчилик хизмат кўрсатувчи бўлинмаларни киритиш кўзда тутилган. 1999-2008-йилларда ташқи бошқарув режасида кўзда тутилган, ишлаб чиқаришни таркибан қайта ўзгартириш мобайнида ташкил қилинадиган cшўба, жамиятлари устав капиталига киритиладиган мулкнинг қийматини мустақил баҳоловчи томонидан баҳоланди. Бунда мустақил хўжалик юритувчижамиятларни таъсис қилинган даврга қадар мавжуд ишлаб чиқариш бўлинмаларини фойда марказларига айлануриш кўзда тутилган. Бу қайта ташкил қилишнинг силлиқ ўтишини ва кадрларни танлашнинг тўғрилигини таъминлайди, бошқарувнинг барча ричагларини ташқи бошқарувда қолдириш шароитларида иқтисодий муносабатларни кўриб чиқиш имконини беради. 2004-2008-йилларда олиб борилган реструктуризациялаш жараёни қуйидагиларни ўз ичига олди: - УралАЗ ОАЖ ташқи бошқарув режасига асосан олиб борилган реструктуризациялаш ишлари, бошқарувни реструктуризациялашга ва кредиторлар билан ҳисобласлушга имконият яратди; - корхона шу давр ичида инвесторлар ва корхона таркибида ташкил қдинган шўба корхоналар маблағлари ҳисобига ўз айланма маблағларни тиклаган ҳолда иқтисодий ҳолатини тиклади. 2001-йилдан бошлаб УралАЗ, ОАЖ тарлcибида алоҳида-алоҳида бозорларга эга бўлган ва алоҳида бозор сегментларига қаратилган 2 та шўба корхоналар ташқи фаолият юритмоқда. 1998 - 2007-йилларда компьютер дастурлари бўйича дунё бозорида Етакчи ўринларни эгаллаган ва дунё компьютер дасрурлари бозори ўз таъсирини ўтказган Миcрософт компаниясида олиб борилган реструктуризациялаш ишларининг таҳлилини кўриб чиқайлик. Дунё бозорида монопол мавқега эга бўлган Миcрософт, 1999-йилнинг 29-мартида эълон қилган реструктуризациялаш режасига кўра қуйидаги янги структурада иш бошлаганини эълон қилди ва қуйидаги бўлимларни ташкил қилди: - корпоратив технолигиялар бўйича асосан йирик истеъмолчиларнинг талабларини қондириш ва Wиндоwс 2000 системасидаги дастурларни такомиллаштириш борасида иш олиб бориши белгилаб олинган; - истеъмолчилар учун Wиндоwс системаси бўлими охирги истеъмол- чиларгача Wиндоwс 1998 сисремасини етказиш ва ушбу система дастурларини қайта кўриш қилиб белгиланди; - компьютерлар дастурларини ишлаб чиқариш бўлими асосан Миcрософт Оффиcэ дастурларини ишлаб чиқариш ҳамда истеъмолчиларга етказиш билан шуғулланиш борасида иш олиб бориши белгилаб олинган; - 2005-йилдан электрон тижорат бўлими олдига Интернет билан боғИлиқ дастурларини такомиллаштириш, ривожлантириш ва бу дастурларни истеъмол- чиларга етказиш билан шуғуллартиш масаласи қўйилди. Тадбиркорлик доимо иқтисодий ночор қолиш ёки фойданинг камайиши хайфи билан боғлиқдир. Тадбиркорлик фаолиятини юритишда таваккалчилик ҳолатлари кўп бўлишига қарамай, таваккалчилик қарорларидан узоқроқ юришга ҳаракат қиладиган бошқарувчилар компанияни турғунликка ва рақобатбардошликнинг йўқотилишига дучор қиладилар. Энг катта фойдани айнан юқори таваккатчиликка боғлиқ амаллар келтиради. Таваккалчилик ва таҳдидларнинг асосий омиллари қуйидагилардан иборатдир: 1. Кутилмаган сиёсий ва макроиқтисодий омиллар: - иқтисодиётдаги юксаҳш ва инқирозлар, инфлация; - солиқ ва бож тўловларининг ошиши, мажбурий ажратмаларнинг киритилиши: кўра мулкчилик муносабатларидаги ўзгаришлар, сиёсий сабабларга мулк ва пулмаблағларининг бегоналаштирилиши; валута атмаслуш курсининг ўзгариши; қонунчиликнинг ўзгариши. 2. Бозордаги вазияр ўзгаришига боғлиқ омиллар: - талабнинг сусайиши ва нархларнинг cуслуши; - моддий, энергетик ресурсларга баҳо ва таърифлар ҳамда транспорт таърифларининг ошиши; - мижозлар дидининг ўзгариши, рақобатчиларнинг кутилмаган ҳаракатлари, бир-бирининг ўрнини босувчи товарларнинг пайдо бўлиши; - қинматли қоғозлар курсининг ўзгариши ва бошқалар. 3. Ташқи иқтисодий омиллар: - айрим мамлакаттарга товарлар экспортининг ман қилиниши ёки чеклашлар киритилиши; - айрим рнамлакатларда товарларни экспорт қилишга бож тўловларининг ошиши ёки пасайиши; - бошқа давлатлардаги сиёсий ва иқтисодий инқирозлар; - жаҳон бозорларида нархларнинг ўзгариши; - бошқа давлатлардаги активлар ёки даромаднинг музлатиб қўйилиши ёки мусодара қилиниши; - чет элдаги узоқ муддатли контрактларнинг о6згариш эҳтимоли. 4. Компаниянинг ички омиллари: - корхона страиегияси ва унинг бизнес-режасини тузадиган, фойда ва зарарларнинг ҳисобини юритадиган шахслар қўлловчи услубиётнинг такомиллашмаганлиги ва саводсизлиги; - хўжалик алоқалари бўйича ҳамкорламинг нопоклиги ва тўловга ноқобиилиги; - нотўғри бошқарувчилик қарорларининг қабул қитиниши; - ижро этувчиларнинг хато танланиши, маркетинг башоратидаги хатолар, ижроия органи муҳим таклифларининг акциядорлар умумий йиғилиши ёки кузатув кенгаши томонидан рад қилиниши. Шунингдек, таваккалчилик омиллари сифатида табиат офатлари, иш ташлашлар, ўғрилик ва рэкет бўтиши мумкин. Таваккалчилик даражасини пасайтириш ёки уларнинг салбий оқибатларини тўлиқ бартараф қилиш (имкони бўлса) мақсадида тадбиркорлик субъектлари, айниқса йирик компаниялар таваккалчиликни бошқаришлари зарур. Таваккалчиликни башқариш мақсади ҳар қандай ёмон вазиятларда ҳам, гап асло банкроттикка тушиш ҳақида эмас, балки фақат фойданинг бирмунча камайиши ҳақида кетишига эришишдир. Таваккалчиликни бошқариш ўзига қуйидагиларни олади: - таваккалчилик вазиятларини таҳлил ва башорат қиииш, хавфи кучли соҳаларни аниқлаш; - таваккалчилик вазиятларида йўқотишларни камайтириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - компания бўлимлари ишини мувофиқлаштириш, рағбатлантириш, назорат қилиш ва бошқалар, яъни бошқарув функцияларининг тўла комплексини амалга ошириш. Таваккалчилик қарорларини қабул қилишнинг асосий тамойиллари: - корупания ўзлик капиталининг имконияти даражасидан кўпроққа таваккал қилмаслиги керак; - доимо таваккалчилик оқибатлари ҳақида ўйлаш керак; - ижобий қарор фақат иккиЖаниш йўқ ҳолатдагина қабул қилиниши лозим; - оз нарсага эришиш учун кўпроқ нарсани хавф остига қўйиб бўлмайди; - фақат ягона ечими бор деб ўйлаш керак эмас, бошқа ечимларнинг ҳам бўлиши эҳтимоли бор; - капитални таваккалчилик билан ишлатишдан олдин, ушбу таваккал- чиликдан олиниши мумлдн бўлган максимал зарарни аниқлаш, зарар миқдорини ишлатиладиган капитал ҳажми билан солиштириш, барча ўзлик молиявий имкониятларга таққослаш ва ушбу капиталнинг йўқотилиши иқтисодий ночорликка олиб келадими йўқми аниқлаш лозим. Тавалдcалчиликни башорат қилиш ва корхонага унинг таъсирини камай- тириш бўйича қарор қабул қилишнинг муҳим воситалари: - бунинг учун зарур бўлган маълумотларнинг мавжудлиги; - лимитлаш, яъни харажат, сотиш, кредит ва бошқаларнинг чекланган миқдорини ўрнатиш. Товарларни кредитга сотишда, қарз беришда, жойлаштириладиган капитал қийматини аниқлашда ва бошқаларда қўлланилади; - ўз-ўзини суғурталаш - компанияда, айниқса доимо тавак- калчилик қилинганида, моддий ва молиявий суғурта фондларини ташкил қилиш; - суғуртаиаш - муайян воқеалар (таваккаичилик вазиятлари) юз берганда моддий манфаатларни ҳимоя қилиш. Тавалcкалчиликни бошқаришда, айниқса, компания учун қийин давр келганда ижроия органи билан биргаликда Кузатув кенгаши (КК) фаол иштирок этиши керак. Таваккалчиликни назорат қииш мақсадида КК уларни кузатиб бориши ва зарур ҳолларда акциядорларни улар ҳақида огоҳ қилиши керак. Таваккалчиликни бошқариш учун КК таркибига аниқ таваккалчилик турлари, уларнинг компания учун хавф даражаси ва инқироз вазиятидан чиқиб кетиш механизмлари ҳақида тушунчага эга бўлган мутахассислар аъзо бўлиши керак. Таваккалчилик устидан назорат қилиш вазифаси КК раиси ёки молиявий ҳужжатларни яхши тушунадиган ККнинг аъзосига топширилиши керак. Инқирозни бошқаришда Кузатув кенгашининг ролини ошириш қуйидагиларни назарда тутади: - ҳар чоракда компанияда вз бераётган, айниқса таваккалчилик билан боғлиқ бўлган, мтрҳим воқеалар ҳақида маълумотларнинг ижроия органидан олиниши ва коириб чиқилиши. Бундан ташқари, ККга ҳар ойда молиявий маблағларнинг ҳаракати ҳақида қисқача ахборот бериб борилиши керак; - таваккалчиликни бошқариш муаммоларига эътиборни ошириш учун КК аъзоларининг мотивациясини ошириш; - махсус ўқув машғулотлари ўтказиш йўли билан таваккалчилик устидан назорат ишларининг моҳиятини КК аъзолари томонидан тушуниш даражасини ошириш; - муваффақиятли компанияларда ККнинг роли билан танишиш; таваккалчиликни бошқаришда - таваккалчиликни назорат қилиш технологиясини ўзлаштириш (зарур ички ҳужжатларнинг етарлилиги устидан назорат, тез учрайдиган таваккалчилик вазиятларида қандай ҳаракат қилиш, акциядорлар, кредиторлар ва бошқалар билан қандай муносабатни қуриш кераклигини ўрганиш). Таваккалчилик омиилари жуда кўп бўлганда айрим корхоналар яхши йўлга қўйилган таваккалчиликни бошқариш тизимига эга бўлса ҳам мураккаб инқироз вазиятига тушиб қолиши мумкин. Корхонани инқироз вазиятидан чиқариш воситаси уни реструктури- зациялаш бўлиб, унда ишлаб чиқариш ва бошқарув тузилмаларини ҳамда капитал таркибини ўзгартириш каби корхонанинг одатий иш цикли доирасидан ташқарига чиқадиган тадбирлар назарда тутилади. Корхона рақобатбардош маҳсулот номенклатурасига ўтганда ва харажатлар таркиби фойдали фаолиятга эришиш (қайтиш)га имкон бергандагина реструктуризация амалга ошган бўлади. Амалга оширилиш муддатларига қараб реструктуризация қуйидагиларга ажратилади: - қисқа муддатли реструктуризация яқин кэлажакда корхонанинг омон қолишини таъминлаш мақсадида унинг ҳолатини барқарорлаштиришга йўналтирилган болиб, у диққатини қарз мажбуриятларини, мулкий комплекс ва устав фонди, бошқарувни такомиллашриришга қаратади; - узоқ муддатли реструктуризация янги маҳсулотларни чиқариш ва янги бозорларга чиқиш ҳамда шу битан боғлиқ ишлаб чиқариш, бошқарув ва ҳоказолар туздмасига ўзгартиришлар киритишни назарда тутади. Ўтказилиш усулларига кўра реструктуризациянинг қуйидаги ўзаро боғлиқ йўналишларини ажратиш мумкин: - корхона кўламини ўзгартириш, яъни кенгайтириш (бирлаштириш, қўшилиш ва бошқалар) ва қисқартириш (бўлиш, ажратиб чиқариш ва бошқалар); - мулкка ва корпоратив назоратга таъсир ўтказиш (қайта ташкил этиш), устав фондини реструктуризациялаш (акция ёки улушларнинг эмиссияси, сотилиши, сотиб олиниши, конветацияси), кредиторлик қарз- дорликни реструктуризациялаш (сўндириш, ҳисобдан чиқариш, муддатини суриш, сориш ва бошқалар); - корхона фаолиятининг ички тузилрнасини ўзгартириш орқали: ташкилий тузилмасини қайта қуриш (ваколатларнинг қайта тақсимланиши, бошқарув хизматларининг иши ва вазифаларининг ўзганирилиши ва ҳоказо); - ишлаб чиқариш тузилмасини қайта ташкил қилиш (ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш, молиявий жавобгарлик марказларини яратиш, бошқа ички имкониятларни топиш ва ишга солиш). Реструктуризация корхонага ташхис қўйишдан, шу жумладан, ишлаб чиқариш, маҳсулот сотилиши, бошқарув, молия ва корхона фаолиятининг бошқа томонларининг ҳолатини таҳлилидан бошланади. Маркетинг тадқиқотлари ташхиснинг таркибий қисмига киради. Ташхис корхонанинг муҳим ички ва ташқи муаммоларини, унинг кучли ҳамда кучсиз томонларини, келажакдаги имкониятлар ва ҳавфларни аниқлаш имкониятини беради, Агар ташхис асосида корхонанинг рентабелли фаолиятини тиклаб бўл- маслиги, яъни яшовчанлиги йўқлиги аниқланса унда корхонани тугатиш ҳақида (эгалари, кредиторлар ёки давлат.ваколатли идораси томонидан) қарор қабул қилинади. Корхонанинг яшовчанлик қобилияти аниқланганда, биринчи навбатда ўрта муддатли (2-3 йил) ва узоқ муддатли (5 йил ва ундан узоқроқ) ривожлантириш стратегиясини танлаш лозим. Стратегия - бозорлар ва ҳуқуқий тизимнинг ҳолати, ички ҳамда ташқи корхоналар билан рақобатчилик каби корхонанинг ҳозирдаги ва келажакда тушиб қолиши мумкин бўлган турли вазиятларни ҳисобга олган ҳолда корхонанинг бошқарувчилик, техник, молиявий ва бошқа ресурсларини ишлатиш ҳақида қарор қабул қилишдир. Стратегия маҳсулот номенлдатураси ва ишлаб чиқариш ҳажмлари, сотиш бозорлари, хомашё ҳамда инвестиция манбаларини ўз ичига олувчи реструктуризациянинг турли босқичларида корхона ривожланишининг асосий ёналишларини белгилаб бериши лозим. Стратегиянинг муқобил вариантлари: - қисқартириш ишлаб чиқаришни реструктуризацияси ҳисобига фаолиятни яхшилаш ёки ёналишини ўзгартириш учун корхона ўзи интиладиган кўрсаткичларни олдин эришганга нисбатан пасайтиради; - турғунлик корхонанинг ички ва ташқи фаолиятини қисман қайта қуриш давомида бозорда ҳамда тармоқда эгалланган позицияларнинг сақлаб қолинишидир. Одатда, чекланган ҳажмда бир соҳаларда ўсиш ва бошқа (асосий бўлмаган) соҳаларда қисқартиришдек ўзаро рақобатда бўлган стратегияларни қўшиб олиб бориш билан таъминланади; - чекланган ўсиш - рақобатчилик асосида ривожланиш варианти бўлиб, инфляция ва бошқа ташқи омилларни ҳисобга олиб тўғриланган натижаларга таянади. Одатда, ўзгармас ишлаб чиқариш ҳажмига эга бўлган ва мураккаб технологик жараёнларни қўллайдиган тармоққа мансут бўлган, узоқ ҳаёт циклига эга анъанавий маҳсулот билан бозорда мустаҳкам ўрин эгаллаган ва барқарор фойдалилик даражасига эришган корхоналар томонидан ишлатилади; - ўсиш - биринчи навбарда товарлари тез-тез ўзгариб ва янгиланиб турадиган тез ривожланувчи тармоқларда ишлатилади. Ўсишнинг юқори кўрсаткичлари ички омиллар ҳисобига таъминланган бўлиши мумкин (номенклатуранинг кенгайиши, анъанавий номенклатурали бозорда фаот иш олиб бориш). Мазкур стратегия юқори натижаларга эришишга имкон беради, бироқ тўлов қобилияти йўқотилишининг катта эҳтимоллиги билан боғлиқдир. Шунинг учун, корхона мақсадларига эришилиширу, керак бўлган ресурсларни баҳоташни аниқ назоратининг ўрнатилишини, зарурият бўлганда эса бутун хўжаҳк фаолиятини тезкорлик билан қараб чиқишни талаб қилади. Танланган стратегия асосида қуйидагилар ишлаб чиқилади: 1) Яқин 1-2 йил ичида корхоналарнинг яшовчанлигини таъминлашга қаратилган қисқа муддатли чора-тадбирлар дастури. 2) Корхонани реструктуризациялаш комплекс дастури. Дастур уни амалга оширишнинг ҳар бир йўналиши масалаларини ҳал қилиш кичик дастурларидан иборат (мулкий мажмуанинг реструктуризацияси, корхона мажбуриятлари бўйича қарздорликнинг реструкруризацияси, бошқарувчилик тузилмасини такомиллаштириш ва бошқалар). Ҳар бир кичик дастурда реструктуризациялашнинг аниқ йўналиши бўйича мақсадларга эришишга қаратилган радбирлар рўйхати, уларни бажариш муддатлари ва олинадиган натижалар, масъул шахслар, ҳар бир тадбирни ўтказиш учун талат қилинадиган маблағ миқдори ва манбайи кўрсатилган бўлиши керак. Танланган стратегия ва реструктуризация асосида жорий ҳамда истиқболли бизнес-режалар ишлаб чиқиладики, уларда режалаштириш муддатларига мутаносиб бўлган аниқлик билан маҳсулотни ишлаб чиқариш ва соушнинг башорат ҳажмлари, асосий фондларга, хомашё, материаллар ва сотиб олинадиган бутловчи қисмларга бўлган эҳтиёж, кутиладиган молиявий натижалар ва корхона фаолиятининг бошқа асосий кўрсаткичлар акслантирилади. Реструкруризация корхона томонидан мустақил равишда ёки ўзи таркибига кирган тармоқий (ҳудудий) хўжалик бирлашмаси (уюушма, холдинг компанияси ва бошқалар) ёрдами билан амалга оширилади. Кўп корхоналар реструктуризацияни амалга оширишда давлат кўмагига муҳтож бўлиб, улар қуйидаги шаклда бўлиши мумкин: - корхоналарни реструктуризациялаш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича услубий материаллар билан таъминлаш; - корхоналарни молиявий қўллаш, (буджет ва буджетдан ташқари фондларга тўловларни ҳисобдан чиқариш ёки муддатини кечиктириш, фойданинг реструктуризацияга йўналтирилган қисми бўйича солиқларни камайтириш ва бошқалар), - ижтимоий аҳамиятдаги объектларни маҳаллий ҳокимият органлари балансига ўтказишда кўмаклашиш; - давлат инвестицияларини тақсимлашда ва маҳсулот етказиб бериш бўйича давлат буюртмаларини жойлаштиришда реструктуризация қилинаётган корхоналарга устунлик бериш; - аудир, бухгалтерлик ҳисобининг ва давлат ҳисоботи халқаро андозаларини татбиқ этиш; - корхоналар раҳбарлари ва мутахассисларини тайёрлаш ҳамда қайта тайёрлашни ташкил қилиш ва ҳоказо. Реструктуризация дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда корхоналарга ёрдам бериш вазифаси. Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва корхоналарни реструктуризация қилиш фондига эга бўлган Ўзбекистон Республикаси Монополияга қарши, рақобатчилик ва тадбиркорликни қўллаб-қуватлаш давлат қўмитаси зиммасига юклатилган. Бироқ тажриба шуни кўрсатадики, корхоналарни реструктуризация қилишга ёрдам беришда бошқа давлат органлари, айниқса Иқтисодиёт вазирлиги ва Молия вазирлиги ҳам фаол қатнашиши керак.