'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Plazmatik  m embrana-  hamma  hujayralar  uchun  universal 
b o ig a n   tuzilma.  Plazmatik  membrananing  asosiy  tashkil  etuvchilari: 
oqsil  (-60% )  ,  lipid  (-40% )  va  uglevodlar  (-1% ).
Membranalaming 
oikazuvchanlik  xususiyatini 
o ‘rganishga 
bagishlangan  ilk  ishlarda  organik  erituvchilar:  spirt,  efir,  xloroform 
membrana  orqali  suvdan  tezroq  o iish i  kuzatilgan.  Bu  esa membrana 
qutbsizlikka ega yoki boshqacha qilib aytganda tarkibida lipidlar bor­
ligi  taxmin  qilingan.  Keyinchalik bu  taxmin  kimyoviy  tahlil  natijasi­
da  isbotlandi.  M a’lum  b o id ik i,  membrana tarkibi  deyarli  faqat  oqsil 
va  lipidlardan  iborat  ekan.
1925  yilda  daniyalik  biologlar  E.  Gorter  va  F.  Grendellarning 
ishlari  chop  etilgan  b o iib ,  ular  plazmatik membranani  bilipid  qavat- 
dan  iboratligini va ular bir-biriga gidrofob uchlari  bilan qaraganligini 
aytadilar.
39

---

1935  yilda  Dauson  va  Danielilar  membrana  tuzilishining  “send- 
vich”  modelini  taklif qiladilar.  Unga  asosan  plazmalemma  ikki  qavat 
lipid  molekulalaridan  tashkil  topgan  b o iib   ular  bir-biriga  gidrofob 
uchastkalari  bilan  qaragan  b o iib , ularning tashqi gidrofill  boshchalari 
yuzasi  2  tomondan  oqsil  molekulalari  bilan  o ‘ralgan.
1959 yilda D.Robertson y ig ilg an  m aium otlam i to‘plab “elemen- 
tar membrananing tuzilishi” farazini yaratadi  va unda barcha biologik 
membranalar  uchun  umumiy  b o ig a n   tuzilishni  ta’riflaydi:
1.  Hamma  membranalar  7,5nm  ga  yaqin  qalinlikka  ega.
2.Elektron  mikroskopda  3  qavatli  tuzilishga  ega.
3.  Membrananing  3  qavatliligi  lipid  qatlami  ikki  tomondan  oqsil 
qavati  bilan  o ‘ralganligidan  kelib  chiqadi.
1972  yilda  olimlar  S.Singer  va  G.Nikolsonlar  tomonidan  mem­
brana tuzilishining  universal  “suyuq  mozaika  modeli”  taklif qilinadi. 
Bunda  ham  membrana  ikki  qavat  suyuq  lipidlardan  tashkil  topgan 
b o iib ,  lekin  Dauson  va  Danielilaming  “sendvich”  modelidan  farq 
qilib  oqsil  molekulalari  lipid  qavatining  yuzasida  emas  ularning  ora­
sida joylashadi(6rasm).
Membrana  tarkibiga  kiruvchi  oqsillar  3  guruhni:  integral,  yarim- 
integral  va  periferik  oqsillami  tashkil  etadi.  Periferik  oqsillar  bilipid 
qatlamining  yuzasida  joylashib  lipid  molekulalarining  uchlari  bilan 
aloqada  boiadilar.U lar  umuman  membranani  hosil  qilishda  ishtirok 
etmay,  balki  membranani  membranausti  va  osti  tuzilmalari  bilan 
b o g iab   turadi.
Membranani  hosil  qilishda  asosiy  rolni  globulyar  tuzilishga  ega 
b o ig an   integral  va yarim  integral  oqsillar o ‘ynaydi.  Integral  oqsillar 
lipid  qavatining  ichida joylashib,  ularning  gidrofob  uchlari  lipidlam- 
ing  gidrofob  uchlari  bilan  bogianadi.  Yarim  integral  oqsillar  lipid 
qavatiga  qisman  botib  kiradi.
3
40

---