'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Jadval 2.  Prokariot  va  eukariot hujayralam ing  o ‘zaro farqlari
Hujayraning irsiy 
apparati
Prokariot hujayra
£u k ariot hujayra
Yadro mavjud emas
Shakllangan  yadro mavjud
Hujayraning irsiy tuzilmasi- 
genofor
Hujayra yadrosining irsiy tuzilmasi 
-  xromosomalar
Genofor sitoplazmada 
joylashgan
Xromosomalar yadro karioplaemas 
ida joylashib sitoplazmadan yadro 
qobiqi bilan chegaralangan
Genofor DNKdan iborat
Xromosomalar -  DNPdan  iborat; 
DNP =DNK+ oqsillar
Genofor xalqa ko'rinishiga 
ega
Xromosomalar -  tayoqcha va 
ipsimon ko‘rinishga ega (xromatin)
Sitoplazma
Organoidlardan faqat 
ribosomalar mavjud
Hujayraning turli organoidlari 
mavjud
Sitoskelet yo‘q
Sitoskelet mavjud
Sikloz kuzatilmaydi
Sitoplazmatik irsiyat 
plazmidalar ko‘rinishida 
mavjud
Sikloz sodir boiadi 
Sitoplazmatik irsiyat mitoxondriya 
va plastidalardagi DNK ko'rinishida 
mavjud
27

---

Plazmalemma
Sitoplazmatik membrana -  
mezosomalami hosil qiladi
Mezosomalar mavjud emas
0 ‘simlik  va  hayvonlar  hujayra  tuzilishiga  ko‘ra  umumiy 
o ‘xshashlikka  ega  b o iib ,  o ‘z  navbatida  m aiu m   qismlari  bilan  farq 
qiladi. 0 ‘simlik hujayralari uchun qo‘shimcha sellyuloza va pektindan 
iborat hujayra qobiqi,  plastidalar,  hujayra  shirasi  to ‘playdigan  vakuo- 
laning b o iish i bilan,  hujayra markazida  sentriolaning boim asligi, za- 
hira  oziqa  moddasi  — kraxmal  (hayvon  hujayrasida-  glikogen)  ekan- 
ligi  bilan  hayvon  hujayrasidan  farq  qiladi.  Lekin  o ‘simlik  va  hayvon 
hujayralari  uchun  plazmatik membrana-plazmalemma,  sitoplazma  va 
yadroning  b o iish i  umumiy  belgi  hisoblanadi(5rasm).
Hujayra  tashqi  muhitdan  sitoplazmatik  parda  bilan  ajralib  turadi. 
Yadrodan  tashqari  hujayraning  ichidagi  barcha  tuzilmalaming  ham- 
masi  protoplazma deb  nomlanadi.
Eukariot  hujayralar  sitoplazmasining  tuzilishi  asosida  gialo- 
plazma,  hujayra  organellalari  va  kiritmalar  yotadi.  Yadro:  yadrocha, 
xromatin , karioplazma (yadro shirasi)  va kariolemma (yadro q o b ig i) 
dan  iborat.
3. 
Hozirgi  zamon  sitologiya  fanining  yutuqlari.  Yangi  usullar, 
ayniqsa  1940  yillardan  keyin  rivojlangan  elektron  rnikroskop,  radio- 
aktiv  izotoplaming  qoilanilishi,  hujayrani  o ‘rganish  borasida  katta 
yutuqlarga  erishishga  yordam  berdi.  Sitologiya  borgan  sari  biologi- 
yaning  boshqa  sohalari  bilan  yaqinlashmoqda.
Sitologik  usullardan  o ‘simliklar  va  hayvonlar  selektsiyasida  ular 
hujayrasining  xromosoma  tarkibini  bilish,  chatishtirish  ishlari  sama- 
rasini  oshirish  maqsadida  qoilaniladi.  Odam  hujayralari  uchun  ham 
bu usullar qoilaniladi  :  xromosomalar  shakli  va soni o ‘zgarishi  bilan 
b o g iiq   b o ig a n   irsiy  kassaliklami  aniqlashda.
Sitologik  usullar  qoilaniladigan  eng  muhim  soha  tibbiyotda
-   saraton  (rak)  kasalligini  aniqlashdir.  Chunki  bu  kasallik  hujayra 
miqyosida  vujudga  kelib  yadroda  ro ‘y  beradigan  o‘zgarishlar  bilan 
bogiiqdir.
28

---

apparati
5-rasm.Hayvon  va  o ‘simlik hujayrasining  tuzilishi
29

---

Hozirgi zamon biologiyasi hujayrani hayotning elementar formasi 
sifatida  qabul  qilgan.  Demak,  biologiyaning  fundamental  muammo- 
lariga  sitologik  nuqtai  nazar  bilan  qarashni  talab  etadi.  Bular  quy- 
idagilar:
1.  Oqsil  sintezi.
Haligacha  odamzod  uchun  sir  b o iib   kelayotgan  bu  jarayon  hu­
jayrada  ro‘y  beradi.  Faqatgina  hujayraning  maxsus  stmkturaviy  va 
kimyoviy  tuzilishi  bu  jarayonning  borishini  ta ’minlaydi.  Ana  shu 
maxsus  tuzilmalaming  tabiatini  o ‘rganish  sitologiyaning  asosiy  vazi- 
fasi.  0 ‘zining  falsafiy va tarixiy ahamiyatiga  ko‘ra  bu  muammo tabi- 
atshunoslik  bilimlari  ichida  birinchi  o ‘rinda turadi.
2.  Bioenergetika  muammosi  -   hujayra  noyob  kuch  stantsiyasiga 
ega  b o ig a n   biologik  strukturadir.
3.  Saraton(rak)  hujayralarining  yuzaga  kelishi  -   sitogenetik 
muammo.
4.  Irsiy  xossalarning  nasldan  naslga  uzatilish  muammosi.
Bu  muammoning  hal  b o iish i  bilan  yuqorida  sanab  o ‘tilgan 
muammolar ham  o ‘z  yechimini  topadi.
5. Organizmning tashqi muhitning noqulay sharoitlarigako‘nikish 
mexanizmlarini o ‘rganish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan 
biri (nurlanish, yuqori harorat, kimyoviy moddalar ta’siri)