'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

[1]
3.  Tiriklikning  hujayrasiz  va  hujayraviy  shakllari
Qaysi  hujayra  va  organizmda  metabolizm  (moddalar  almash- 
inuvi),  ko‘payish,  harakatlanish  kabi  jarayonlar  sodir  bo‘lib  tursa  u 
tirik  hisoblanadi.  Rang  -  barang  organik  olamda  tiriklikning  ikki  xil: 
hujayrasiz  va  hujayraviy  shakllari  tafovut  etiladi.
Hujayrasiz  shaklga  viruslar  kiradi.  Hujayraviy  shaklga  prokari- 
otlar,  eukariotlar  mansubdir.  Virusning  mavjudligi  1892  yilda  ilk bor 
botanik  olim  D.l.  Ivanovskiy  tomonidan,  tamaki  barginitig  kasalini 
o ‘rganish natijasida topilgan.  Bu mavjudotlar mayda bo‘lib,  bakterial 
filtrdan  ham  o'tib  ketadi.  Viruslar  o ‘z  tuzilishiga  ko‘ra  o’ta  sodda 
bo'ladi.  Ularda oqsil  g ‘ilof (kapsid )  ga o ‘raigan  bir molekula nuklein 
kislotasi  mavjud.  Ko‘pgina  viruslar  ustidan  oqsil  va  lipiddan  iborat 
yana  bir  parda  -  adperkapsid  bilan  o ‘ralgan.  Viruslarning  tuzilishi 
faqatgina  elektron  mikroskop  orqali  o‘rganiladi.
Hujayralardan  tashkil  topgan  tirik  tabiat  olamining  barcha  orga- 
nizmlari  ikki  yirik  guruhga  boiinadi.
1. 
Prokariotlar  (pro-  aw algi,  karion  -  yadro)  bakteriyalar,  ko‘k 
yashil  suv  o‘tlari,  yadrosiz  hujayralar.  Ularning  oziqlanishi  get- 
erotrof,  ba’zilarida avtotrof yoki fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, 
ko'payishi  - jinssiz.
25

---

2. 
Eukariotlar - bir hujayralilar, zam burugiar,  o ‘simlik va hayvon 
hujayralari.
Bakteriyalar juda xilma - xil bo‘lib, ular murein moddasidan iborat 
zich  qobiq  bilan  o‘ralgan  b oiad i.  K o‘pgina  bakteriya  hujayralari 
shilliq  kapsula-  qo‘shimcha  himoyaviy  pardaga  ega.  Bakteriyalarda 
ribosomadan  boshqa  hujayra  ichki  organoidlari  boim aydi.  Uning 
genetik  materiali  halqa  hosil  qilgan  DNKdan  -   genofor  yoki 
nukleoiddan  iborat.  Bu  DNK  eukariot  hujayralardan  farq  qilib, 
nukleogistonlardan  holidir.  DNK  tarkibidagi  genlar  soni  odamning 
DNKsidagi  genlardan  500  marta  kam.  Hujayrada  genetik  apparatni 
sitoplazmadan  ajratib  turuvchi  membranali  tuzilma  -  shakllangan 
yadro  boim aydi.  Sitoplazmasida  plazmidalar  (  DNK  ning  xalqadan 
tashqari  fragmentlari)  b o iib   ular  bakteriya  hujayrasining  bir  qator 
irsiy  belgilarni  nazorat  qiluvchi  genlardan  tuzilgan.  Plazmidalar 
mustaqil  replikatsiyalanadi  va  nasldan  -naslga  irsiylanadi.  Gen 
muxandisligida  keng  qoilaniladi.  B a’zi  bakteriyalaming  plazmatik 
membranasi  hujayra  ichiga  botib  kirib  mezosomalarni  hosil  qiladi. 
Mezosomalar hujayra burmalari b o iib  yuzasida nafas olish jarayonida 
ishtirok  etuvchi  ya’ni  organoidlar  vazifasini  bajaradigan  fermentlar 
joylashadi(4rasm). 
Fotosintezlovchi 
bakteriyalarda 
mezosoma 
burmalari  orasida  fotosintez  pigmenti  joylashadi.  Bakteriyalar 
oddiy  - har 20  minutda b oiin ib   turadi.  Bu  holat kasallik chaqiruvchi 
bakteriyadan ozginasi organizmga kirib qolsa, tezda ko‘payib kasallik 
alomatlarini yuzaga keltirishini ko‘rsatadi.  Ba’zi hollarda  bakteriyalar 
bir  biriga  o ‘ta  yaqin  kelib,  o ‘zaro  genetik  materialini  almashtiradi 
(kon’yugatsiya).  Bunday genetik rekombinatsiya natijasida yangi irsiy 
materialga ega b o ig a n  bakteriya hosil bo iad i.