Jadidchilikning Turkistondagi tadrijoti:
I. 1885 – 1895 yillar: G. Ismoilbekning «Tarjumon» gazetasi ta’sirida
Qo‘qonda yangi – jadid usulidagi maktablar ochish harakatlari boshlanib, ular asta
– sekin rus – tuzem maktablari bilan raqobatlasha boshlagan.
II. 1896 – 1904 yillar: Qrimdagi Gaspra shahridan G. Ismoilbekning Buxoro
va Samarqandga tashrifi, Buxoro amiri bilan uchrashishi natijasida 1895 yilda
jadid maktablarini tashkil etish davri – Buxoroda Jo‘raboy, Samarqandda A.
Shakuriy, S. Aziziy, A. Munzim, Mulla Qilich, Toshkentda Munavvarqori
Abdurashidxonov, A. Avloniylar, Qo‘qonda Hamza, Namanganda I. Ibrat,
So‘fizoda va boshqa siymolarimiz ochgan jadid maktablari o‘z faoliyatlarini olib
boradilar.
III. 1905 – 1914 yillar: jadidchilikning maktab – maorifdan kengroq
gazetchilik, ya’ni ro‘znomalar va jaridalar chop etish, matbaa ishlarini yo‘lga
qo‘yish, ilm – fan, adabiyot, madaniyat – maorifni milliylashtirish bosqichi.
IV. 1914 – 1917 yillar: jadidchilikning o‘ta ijtimoiy – siyosiy yo‘nalish kasb
etishi, jadidchilik siyosiy firqalarining tuzilishi va ularning uch xil turli talablar
qo‘yishi: 1) Rossiyadan to‘la ajralib chiqish; 2) Rossiya Federatsiyasi tarkibida
12
«milliy – hududiy muxtoriyat» tuzish; 3) Rossiya unitarizmi tarkibida faqat
ma’naviy – diniy muxtoriyat huquqlari kafolatiga ega bo‘lish.
V. 1917 yil oktabr – 1918 yil: Ko‘qonda «Turkiston Muxtoriyati»ning
tuzilishi va uning tugatilishi davri.
VI. 1918 – 1924 yillar: sovet tizimi tarkibida maorif – matbaa ishlarida
«Chig‘atoy gurungi» ni tuzish bilan ajralib turadi. «Chig‘atoy gurungi» –
Turkiston jadidlari tomonidan tashkil etilgan madaniy – ma’rifiy va ilmiy – adabiy
tashkilot (1919 – 21). Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan.
VII. 1925 – 1930 yillar: jadidchilikning keyingi taraqqiyoti «milliy
jumhuriyatlar» doirasida bordi. Jadidchilik asosan madaniyat – maorif, maktab va
matbaa ishlarida «Chig‘atoy gurungi» g‘oyalarini zimdan amalga oshirishga, milliy
– ozodlik harakatini jonlantirishga urinishda namoyon bo‘ldi.
VIII. 1931 yildan to 1937 – 38 yillar orqali 50 – yillarning birinchi
yarmigacha qatag‘on siyosati orqali jadidchilik harakatiga to‘la barham berildi.
1
№
Turkiston mintaqasidagi jadidchilikning shakllanishigi ko‘ra
o‘ziga xos tomonlari
1
Turkiston
jadidchiligi
(Toshkent,
Samarqand,
Farg‘ona)
O‘lkadagi jadidchilikning ijtimoiy asosini ziyolilar tashkil
qildi. Ular Rossiya imperiyasi mustamlakachiligiga qarshi
kurashning oldingi saflarida turib, imperiyaning xom ashyo
manbayiga aylantirilgan Turkistonning dastlab muxtor,
so‘ng mustaqil davlat bo‘lishini yoqlab chiqdilar
2
Buxoro
jadidchiligi
Uning tarkibi asosan Buxorodagi shahar aholisining
taraqqiyparvar qismi: ziyolilar, mullavachchalar, mayda
do‘kondorlar va ma’murlar, hunarmandlar, savdogarlar
kirgan. Jadidlarning dehqonlar va askarlar o‘rtasida nufuzi
avvaliga past bo‘lgan. Jadidlar iqtisod va boshqaruv
1
Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 307 - 311
13
sohasida
bir
qator
talablar,
chunonchi,
soliqlarni
kamaytirish talabi bilan chiqishdi. Ular dastlab Buxorodagi
amirlik tuzumi doirasida islohotlar joriy qilmoqchi
bo‘lishdi. XX asr boshlarida Buxoro jamiyati 2 guruhga:
Ikrom domla rahbarligidagi taraqqiyparvarlar va Mulla
Abdurazzoq boshchiligidagi qadimiylarga bo‘lingan edi.
Jadidchilik Buxoro va Turkistonda bir vaqtda boshlangan
bo‘lsa ham, amirlikdagi og‘ir muhit uning taraqqiyotini
tezlashtirdi. 1910 yildan boshlab Buxoroda jadidchilik
harakati tashkiliy tus oldi va «Tarbiyai atfol» maxfiy
jamiyati asosida «Yosh buxoroliklar» (1910 – 1920)
partiyasi tashkil topdi
3
Xiva
jadidchiligi
XX asr boshlarida Xivada shakllangan jadidchilik bir
qadar boshqacharoq tarixiy shart – sharoitda vujudga keldi.
U bu yerda asosan ikkita oqimdan iborat edi. Uning o‘ng
oqimi xonlikda rivojlanayotgan savdo – sanoat korxonalari
egalari
hamda
yirik
boylarning
vakillarini
o‘ziga
birlashtirgan edi. Bu oqimga Xiva xoni Asfandiyorxonning
bosh vaziri Islomxo‘ja boshchilik qilgan. Jadidchilikning
o‘ng oqimi o‘z oldiga mamlakatda xon hokimiyatini saqlab
qolgan holda ijtimoiy – iqtisodiy islohotlar o‘tkazish orqali
erkin bozor munosabatlarining rivojlanishiga keng yo‘l
ochib berishni maqsad qilib qo‘ygan edi. Xivada
jadidchilikning so‘l oqimi esa mayda sarmoyadorlar,
hunarmandlar
va
xalqning
turli
tabaqa
vakillarini
birlashtirgan bo‘lib, qozikalon Bobooxun Salimov uning
rahbari edi. Ular Xiva xonligida yangi usul maktablari
tashkil qilish orqali xalq ommasining siyosiy faolligini
o‘stirish maqsadini qo‘yishgan edi. Xiva jadidlari ma’rifiy
14
ishlar bilan kifoyalanib qolmasdan, xon tuzumiga qarshi
kurash ham olib bordilar. Birinchi jahon urushigacha Xiva
jadidlarining yagona markazi va dasturiy hujjatlari
bo‘lmagan. Biroq jadidchilik harakati Xiva xonligida katta
ijtimoiy – siyosiy kuchga aylanib, 1914 yil avgustda
jadidchilik «Yosh xivaliklar» partiya shaklini olgan. U o‘z
faoliyatini 1921 yilda yakunladi
Har qanday harakatda bo‘lgani kabi bu harakat ham o‘z iqtisodiy asosiga
ega. Aks holda u, bu darajada rivojlanmagan bo‘lur edi. Jadidlar har xil xayriya
va boshqa madaniy – ma’rifiy jamiyatlarini tashkil etish,
boy va badavlat kishilarning ortiqcha mablag‘larini millat
va Vatan manfaati yo‘lida sarflashga ham katta e’tibor
berdilar. Toshkentlik Sayidkarim Sayidazimboy o‘g‘li,
turkistonlik Saidnosir Mirjalilov (taniqli yozuvchi
Oybekning qaynotasi, 1884 – 1937), andijonlik Mirkomil
Mirmo‘minboev (1882 – 1918) va boshqa boylar
jadidchilik harakati rivojlanshiga katta iqtisodiy hissa
qo‘shdilar.
Jadidlar xayriya jamg‘armalari orqali iste’dodli
yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborish, usuli jadid maktablarini har
tomonlama qo‘llab – quvvatlash, bu maktablar uchun o‘quv qo‘llanmalari va
darsliklar yaratish, xorijdagi talabalarga moddiy yordam ko‘rsatish ishlari bilan
shug‘ullangan.
1904 yil Xivada «Jamiyati xayriya» tuzilib, uning ko‘magi bilan 1904 yil
10 noyabrda Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi. 1908 yil «Buxoroi
sharif shirkati» tuzilib, darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug‘ullandi.
Shu yili jadidlar tomonidan Buxoroda ma’rifiy jamiyat – «Tarbiyai atfol»
(«Bolalar tarbiyasi») tashkil etgan. Bu jamiyatning asoschilari Abduvohid
Burhonov, Mukammil Burhonov, Hamidxo‘ja Meqriy, Ahmadjon Abdusaidov va
15
boshqalar. Jamiyat a’zolari soni 100 ga yaqin bo‘lib, ularni Muhiddin Mansurov,
Sadr Ziyo moddiy jihatdan qo‘llab – quvvatlagan. Jamiyatning sa’y – harakati va
yordami bilan 1908 yilda 14 ta, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta buxorolik va
turkistonlik yoshlar Istanbulda tahsil olgan. «Tarbiyai atfol»ning ko‘magi asosida
Fitratning «Munozara», «Hind sayyohi bayonoti» va «Sayha» asarlari, shuningdek,
S. Ayniy, A. Burhonov, Ikrom domla va boshqalarning kitoblari Turkiyada nashr
etilib, Turkistonda tarqatilgan.
1909 yilda xayriya jamg‘armalarini tashkil etish faollashdi. Abdulla Avloniy
ham «Jamiyati xayriya» tuzib, yetim bolalarni o‘qitgan. 1909 yili Toshkentda
Munavvarqori tomonidan «Jamiyati Imdodiya» tuzgan. U ham miskin va ojiz
talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o‘qishga yuborishga yordamlashgan.
«Ko‘mak» xayriya jamiyati ham Toshkentda 1909 yilda tashkil etilgan bo‘lib,
uning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori Hasanov, Abdulla
Avloniy, Basharulla Asadullaxo‘jaev va Toshxo‘ja Tuyoqboevlar bo‘ldi.
«Ko‘mak» jadid maktablariga katta yordam ko‘rsatadi va istedodli yoshlarni
xorijga
o‘qishga yuborishga ko‘maklashgan. Xorijdagi ta’lim yoshlar
dunyoqarashida tubdan burilish yasadi.
Jadidchilik harkatida faol ish olib borganlarning aksariyati shoiru
yozuvchilar edi. Ular o‘z asarlari bilan tarixan yangi milliy adabiyot yaratdilar.
Adabiyotda ma’rifat va ozodlik g‘oyalari markaziy mavzuiga aylanib, davr
voqealari o‘z aksini topdi. Adabiyotga «millat» va «vatan» tushunchalari kirib
keldi. Milliy she’rlarga e’tibor va rag‘bat kuchaydi. Yangi zamonaviy dostonchilik
maydonga keldi, publitsistika (Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Mirmuhsin)
rivojlandi, realistik proza shakllandi.
Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va
ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining xalqqa
yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining
ta’sir ko‘rsatishi kuchli bo‘ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat
yirik nomayondalari o‘z ijodiy – amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan
bog‘liq holda olib bordilar.
16
Jadidlar o‘zbek xalqi hayotiga tom ma’nodagi milliy teatrni olib kirdi.
O‘zbek milliy teatrini shakllantirishda Mahmudxo‘ja Behbudiyning xizmatlari
nihoyatda kattadir. 1912 yilda yozilib, 1913 yilda bosilgan «Padarkush» dramasi
Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o‘zbek dramasi
(«Mahramlar») xronologiyaga ko‘ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf
Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo‘lsada, bu sohada ham karvonboshi bo‘lib
Behbudiy tarixga kiradi. Asar 1914 yilning 15 yanvarida Samarqand havaskorlari
tomonidan sahnaga qo‘yiladi.
Munavvarqori Abdurashidxonov homiyligida 1913 yil Toshkentda
musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» nomli birinchi teatr
truppasi ochilgan. Truppaning badiiy rahbari Abdulla Avloniy edi. Truppa o‘z
faoliyatini 1914 yil 27 fevalida Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosi (2000
tomoshabinli)da «Padarkush» (M. Behbudiy) spektakli bilan boshlagan.
Tadqiqotchilarning ma’lumotiga qaraganda, «Padarkush» pesasidan keyin 1917
yilgacha o‘zbek dramalarining soni 40 ga yetgan. Toshkent, Samarqand, Andijon,
Qo‘qon shaharlarida turli truppalar vujudga kelgan. Shunday qilib, milliy jadid
adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi.
Jadidlar xorijga qilgan safarlari asosida olingan bilimlari ta’sirida, o‘zbek
an’anaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga, ya’ni Yevropa ko‘p – ovozli
musiqa san’atining yutuqlaridan unumli foydalanishga da’vat etishgan. 1919 yilda
17
Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi «Turon» kutubxonasi yonidagi bino)da
jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar)
bo‘limi tashkil etildi. Shu tarzda jadidlar san’at vositasi bilan millat qadrini
ko‘tarish, san’atning deyarli barcha turlarini yuksaltirishga intildilar.
Jadidchilik harakatining yana bir muhim tomoni bu milliy matbuot va
jurnalistikasiga asos solinishi edi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy
harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Imperator Nikolay II
inqilobiy – demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus
manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so‘z, har xil yig‘inlar o‘tkazish
erkinligini joriy qilishga majbur bo‘ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib
oldilar. Mana shundan so‘ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va
muazzam minbar bo‘lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam
kurashadilar.
Milliy matbaaning vujudga kelishi bilan kitob bosish ishi yo‘lga qo‘yila
boshlandi. Toshkentda Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911 yilda
tashkil etgan ko‘p tarmoqli «Turon» nomli jamiyat sovet hokimiyatining
dastlabki yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida yuqorida
ta’kidlangan teatr truppasi «Turon» nomli kutubxona va nashriyot (1913) ham
tashkil etiladi. Bular butun Turkiston bo‘ylab ma’rifat va ziyo, ilm – fan
tarqalishi, kitob chop etish va bosmaxona ishlari rivojlanishiga katta hissa
qo‘shdilar.
Qo‘qonda «G‘ayrat» (1913), Samarqandda «Zarafshon», To‘raqo‘rg‘onda
(Namangan viloyati) «Kutubxonayi Is’hoqiya» (1908) nomli kutubxonalar tashkil
topadi. Shuningdek, jadid bosmaxonasi va kitob do‘konlari ancha keng tarmoq
otdi.
Turkiston jadidlari, ayniqsa, birinchi jahon urushi davrida o‘z faoliyatini
kuchaytirdi. Taraqqiyparvar o‘zbek ziyolilarining yetakchisi A. Ubaydullaxo‘ja
1913 yil Andijonda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi
va 1914 yildan nashr etilgan «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona» gazetalari
firqaning asosiy targ‘ibot kuchi edi.
18
Jadidlarning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g‘oyatda
e’tiborga molikdir. Mardikorlikka jo‘natish haqidagi oq podsho farmoni (1916 yil
25 iyun)ni bekor qildirish uchun Asadullaxo‘jaev Ubaydullaxo‘ja rus
revolyutsioneri – demokrati V.A. Chaykin bilan birga mahalliy millatparvar boy
Mirkomil Mirmo‘minboevning mablag‘i, xomiyligida Peterburgga bordi.
Davlat dumasining 1916 yil dekabrdagi majlisida farmon Rossiya
imperiyasining qonunchiligida ko‘rsatilgan hollarga zid ravishda qabul qilingani
isbotlab berildi. Farmon Dumada muhokama kilingunga qadar iyun – avgust oyida
jadidlar harakati orqali bir necha eshelon to‘xtatib qolindi. Jadidlarning
mardikorlarni kaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to‘la
amalga oshdi. Bu hodisa el orasida ularning obro‘sini ko‘tardi. Mazkur holat
jadidlar ma’rifatparvarlikdan siyosiy kurashga allaqachon o‘tganliklarini bildirar
edi. 1917 yildan jadidchilik harakati o‘zining yangi bosqichiga qadam qo‘ygan edi.
Shunday qilib, jadidlar xalq milliy – ozodlik harakatiga g‘oyaviy – mafkuraviy
va tashkiliy rahbarlik qilishga muvaffaq bo‘ladi. Bu esa jadidchilik, bu davrga
kelib Turkistonda katta ta’sirchan ijtimoiy – siyosiy kuchga aylanganligidan
dalolat beradi.
19
2. Bob. Turkistonda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot
sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari.
Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha Islom dunyosida sira ham ko‘rinmagan
ilg‘or va tezkor o‘qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari
tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib,
mukammal o‘qish va yozishni o‘zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy
musulmon maktablarida 5-6 yil o‘qish kerak bo‘lar edi. Aytish mumkinki,
“Savtiya” usulidagi jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar
silsilasini boyitdi.
1
Jadid maktabida diniy va dunyoviy ta’lim-tarbiya hamda ilm o‘zaro
uyg‘unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o‘tirib, xarita va rasmlar yordamida tez
savod chiqardi va diniy – dunyoviy ilmilarni o‘rgandi. Jadid maktablarida qur’oni-
karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy
tarbiya o‘qitila boshlandi.
Jadid maktablari to‘rt (boshlang‘ich) va yetti yillik edi. Masalan
Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar
dunyoviy ilmlarni, rus tilini yaxshi o‘zlashtirgan holda jadid maktabida o‘qituvchi,
maschitlarda imom bo‘lish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o‘quv
yurtlarida o‘qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib bo‘lib ishlash malakasiga
ega bo‘lganlar. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo‘qon,
Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi.
Maktablar asosan 1 – 4 sinfdan iborat boshlang‘ich maktablar bo‘lgan.
1913/14 o‘quv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu
tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1 – bosqichi tahziriy
(boshlang‘ich) sinflar, 2 – bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M.
Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A.
Ibodievning Qo‘qondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5 – 6 sinf) ham ish
boshlagan.
2
1
Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 306 - 308
2
Ўша асар, - Б. 309
20
Jadid maktablari pullik va pulsiz edi. Har oyiga ota – onalar baholi qudrat,
bir so‘mdan bir yarim so‘mgacha pul to‘ladi. Bu o‘rinda har ota – ona o‘zlarining
boylik va kambag‘allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 20 – 35
% gacha kambag‘al va nochorlarning bolalari tekin o‘qitilib, o‘quv qurollari bilan
ham ta’minlangan. O‘ziga to‘q oilalar esa o‘z xohishi bilan uch so‘mdan va
undan ham ko‘p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlar shaxsiy va ularning o‘zlari
tashkil etgan xayriya jamiyatlari ham jadid maktablarini mablag‘ bilan ta’minlab
turgan.
Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari
qarshilik qiladilar. Jadidlar kalta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga
tegmay namuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘
qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi.
Tarixda birinchi bo‘lib, jadidlar o‘quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar
qo‘yishni joriy etdilar.
Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari
yaratdilar.
Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari
qarshilik qiladilar. Jadidlar katta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga
tegmaynamuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘
qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi.
Tarixda birinchi bo‘lib, jadidlar o‘quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar
qo‘yishni joriy etdilar. O‘quvchilar sinfdan-sinfga o‘tish va bitirish uchun
jamoatchilik oldida ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini topshirganlar.
Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari
yaratdilar.
Saidrasul
Saidazizovning
“Ustodi
avval”,
Munavvarqori
Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat
bilan o‘qish usuliga oid qo‘llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari
to‘plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla
Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud
ahloq“, Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar
21
maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga
kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir.
1
Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda qadim va maktablari bo‘shab
qoldilar. Natijada qadim va jadid maktabdorlari o‘rtasida jiddiy qarama-
qarshiliklar paydo bo‘ldi. Bunga mutaassib qozi mulla va ulamolar ham
qo‘shildilar.
Jadid maktablarining jami soni va ular qaerlarda ochilib faoliyat yuritganligi
haqida hozircha to‘la ma’lumot yo‘q. Lekin, 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta
(shundan 2 tasi o‘rta), jadid maktablari bo‘lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid
maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi, arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda
o‘qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo‘ladi. Jadid
maktablari Buxoro, Samarqand, Toshkent, Andijon, Xiva, To‘qmoq, Yangi
Marg‘ilon, Eski Marg‘ilon, Kattaqo‘rg‘on, Qizil O‘rda, Turkiston, Chust,
Chorjo‘y, Termiz, Marv shaharlarida ochiladi. Shuningdek, Juma (Samarqand
viloyati), Qovunchi (Toshkent viloyati), To‘raqo‘rg‘on (Namangan viloyati),
Po‘stindo‘z (Buxoro viloyati) kabi katta qishloqlarda ham jadid maktablari
ochilgan. Jadid maktablari M.Behbudiyning yozishicha, 15-20 yil ichida jami
Kavkaz mamlakatlari, Eron, Hind, Misr, Hijoz va boshqa joylarida ham joriy
bo‘ldilar.
Jadidchilikning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda zamonaviy
(evropacha) oliy ta’limni yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Universitet tashkil etish g‘oyasi
Turkistonda ilk bor 1892 yilda Ismoilbek Gaspirali tomonidan olg‘a surildi. I.
Gaspirali 1906 yilda, yana “Tarjimon” gazetasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Buxoro amiri
va Xiva xoniga murojaat qilib shunday deydi:
“Fuqoroyi islom sizlardan mol istamas, osh istamas. Din-”Qur’on”dan, jon-
Xudodan. Siz davlatlik xonlardan aholiga ehson etiladigan narsa-nashri maorifga,
taraqqiyot va kamolatga omil bo‘luvchi oliy darajalik maorif maktablaridir.
Ko‘hna madrasalari ko‘p Buxoroi sharifda va Xivada endi biror dorilfununi
1
Шамсутдинов Р., Каримов Ш., Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (XVI-XX аср бошлари). К.2: - Т.: “Шарқ”,
2003, - Б. 266 – 271.
22
islomiya ta’sis etmoq lozim. Bu dorilfununlarga bir daraja ilm olgan talaba qabul
qilinib, tarix, jo‘g‘rofiya, kimyo, handasa, ilmi huquq, usuli idorayi davlat, ilmi
iqtisod va boshqa lozim fanlar, turkiy, forsiy, rusiy va fransaviy tillar o‘rgatilsa...
Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli kamol bor.”
1
Jadidlar oliy ta’limning asosiuniversitet tashkil etish uchun Toshkent shahar
Dumasidan ham foydalandilar. Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U.
Asadullaxo‘jaev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g‘oyasini o‘z asar
va maqolalarida keng targ‘ibot-tashviqot qiladilar. Oliy ta’limga zamin yaratish
uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar o‘qitildi, xorijga yoshlar o‘qishga
yuborildi.
2
Dunyoviy hozirgi zamon oliy o‘quv yurti – universitetga asos solishga
jadidlar faqat 1918 yilda Musulmon xalq dorulfununini tashkil etish bilan
muvaffaq bo‘ldilar.
Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni jadid xalq
maorifi tizimi ya’ni, hozirgi zamon xalq maorifi tizimiga asos soldilar.
Jadidchilik harakatining ikkinchi bir muhim faoliyati milliy matbuot va
jurnalistikasiga asos solish bo‘ldi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy
harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar.
3
Zolim “oq poshsho” Nikolay II inqilobiy-demokratik harakat bosimi ostida
1905 yil 17 oktabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va
so‘z, har xil yig‘inlar o‘tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo‘ldi. Buni
jadidlar katta quvonch bilan kutib oldilar.
Mana shundan so‘ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va
muazzam minbar bo‘lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam
kurashadilar.
Toshkentda
Ismoil
Obidiy
“Taraqqiy”
(1906),
Munavvarqori
Abdurashidxonov “Xurshid” (1906), Abdulla Avloniy “Shuhrat” (1907),
Saidkarim Saidazimboev “Tujjor” (1907), Ahmadjon Bektemirov “Osiyo” (1908),
1
Vatan tarixi (XVI-XX asr boshlari). IKKINCHI KITOB.(– T.: “Sharq”, 2010, - B. 289- 291
2
Ўша асар, - Б. 292
3
Ўша асар, - Б. 295
23
Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev “Sadoi Turkiston” (1914-1915) gazetalari,
shuningdek, Abdurahmon Sodiq o‘g‘li (Sayyox) “Al-Isloh” (1915) jurnalini nashr
etishga muvaffaq bo‘ldilar. Samarqandda esa Muhmudxo‘ja Behbudiy
“Samarqand” ruscha (1913) gazetasi va “Oyna” (1913-1915) jurnalini, Qo‘qonda
Obidjon Mahmudov “Sadoi Farg‘ona” (1914) gazetalarini chiqardi. Bu gazeta va
jurnallar doimo mahfiy politsiya “oxranka”ning ayg‘oqchilari kuzatuvi, ta’qibi
ostida bo‘ldilar.
Jadid matbuoti 1917 yil fevralda rus podshosi taxtdan ag‘darilgach, yanada
rivojlandi. Juda qisqa vaqt oralig‘ida fevraldan oktabrgacha Toshkentda
Munavvarqori Abdurashidxonov “Najot” (1917 y. mart), A. Battol “Sho‘roi islom”
(1917 y. may), Abdulla Avloniy “Turon” (1917 y.), Ahmad Zaki Validiy va
Munavvarqori Abdurashidxonov “Kengash” (1917 yil iyun), “Ulug‘ Turkiston”
(1917 y.), Qo‘qonda Bo‘lat Soliev “El bayrog‘i” (1917 y. sentabr) gazetalarini,
H.H. Niyoziy “Kengash”, Ashurali Zohiriy “Yurt” (1917 yil iyun) jurnallarini,
Samarqandda esa Shohmuhammadzoda “Hurriyat” (1917 yil aprel) gazetalarini
chop etdilar.
1
Buyuk millatparvar jadidlar, jadid matbuoti orqali millatni o‘z madaniy-
iqtisodiy ahvoli, siyosiy qaram va huquqsizligini anglatishga, unda bosqinchilarga
qarshi nafrat, milliy istiqlolga ishonch ruhini tarbiyalashga muvaffaq bo‘ldilar.
Shuning bilan birga ular milliy muxtoriyat va jumhuriyat g‘oyasini, millatlararo
tenglik va qon-qarindoshlikni targ‘ibot qilishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yadilar.
Akademik A. N. Samoylovich jadid adabiyotini o‘rganib, 1916 yilda
“Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan xol edi” deb
yozgan edi. Darhaqiqat, olim uchun kutilgan “Yangi adabiyot”-jadid adabiyoti
bo‘ldi. Bu adabiyot o‘z mazmun va mohiyati hamda janrlariga ko‘ra, ming yillar
davomida shakllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan farqlanuvchi
yangi adabiyot bo‘ldi.
1
Шамсутдинов Р., Каримов Ш., Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (XVI-XX аср бошлари). К.2: - Т.: “Шарқ”,
2003, - Б. 268 – 272.
24
1. Agar mumtoz adabiyotda dunyoviylikka nisbatan diniy jihat ustunroq bo‘lgan
bo‘lsa, jadid adabiyotida bularning o‘rtasida o‘zaro tenglik ya’ni diniy-dunyoviylik
qaror topdi.
2. Jadid adabiyoti mumtoz adabiyotdan farqli ravishda g‘arb adabiyotidagi roman,
drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat (poetika) kabi badiiy
janrlar ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Proza va publitsistika paydo bo‘ldi.
3. Jadid adabiyoti bevosita ijtimoiy-siyosiy va ma’rifatchilik mafkurasi, milliy-
ozodlik xususiyatiga ega bo‘ldi. Unda mazlum xalq hayoti bevosita o‘z ifodasini
topdi. Badiiy asarlar jonli xalq tilida yozildi. Ijtimoiy faollik va milliy ruh bu yangi
adabiyotning eng muhim xususiyatiga aylandi.
4. Jadid adabiyotidagi badiiy-lirik qahramon qiyofasi mumtoz adabiyotdagi
qahramon qiyofasidan tubdan o‘zgardi. U endi an’anaviy oshiq yohud
ma’rifatparvargina emas, balki mavjud mustamlaka jamiyati tartib-qoidalari hamda
milliy tengsizlik bilan kelisha olmaydigan, shu bilan birga yangicha o‘z ijtimoiy-
siyosiy va ahloqiy qarashiga ega bo‘lgan shaxsdir.
Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo‘lgan yirik iste’dod
egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi.
Jadidshunos taniqli olim professor Begali Qosimovning ta’kidlashicha, ularning
1905-1917 yillarda adabiy-madaniy harakatchilikda qizg‘in faoliyat ko‘rsatganlari
saksondan ortiq bo‘lgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919), Saidahmad
Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori
Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), To‘lagan
Xo‘jamyorovTavallo (1882-1939), Sidqiy Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O‘tar
o‘g‘li (1884-1919), Muhammadsharif So‘fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat
(1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burxonov (1875-1934),
Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938),
Abdulhamid Cho‘lpon (1897-1938) va boshqalar shular jumlasidandir.
Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va
ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining xalqqa
yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining
25
ta’sir ko‘rsatishi kuchli bo‘ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat
yirik nomayondalari o‘z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan
bog‘liq holda olib bordilar.
Mutaxassislarning aniqlashicha, 1917 yil oktabr to‘ntarilishigacha
dramaturgiya sohasida o‘ttizdan ortiq drama, tragediya, komediya asarlari yozilgan
va ularning ko‘pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. O‘zbek jadid dramaturgiyasi va
teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. Uning “Padarkush”
dramasi birinchi bor 1914 yil 27 fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatrida
qo‘yilishi juda katta madaniy-ma’rifiy voqea bo‘ldi. Bu kun o‘zbek teatriga asos
solingan sana sifatida tarixga kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti
dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik
ham shakllandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |