Reja: Kirish Asosiy qism I. Bob. Qirqquloq toifa o`simliklar bu…


Paporotniklar tartibi — Filicales



Download 2,32 Mb.
bet7/14
Sana27.04.2022
Hajmi2,32 Mb.
#585193
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14
Bog'liq
Qirqquloqtoifa (Rolypodiophyta) o`simliklar bo`limining asosiy sinflari...

Paporotniklar tartibi — Filicales
Filicales Pleropsidaning makrofilliya ro`y-rost ko`rinib turadigan tipik vakilidir. Ularning barglari yaxshi taraqqiy qilib, murakkab tuzilgan bo`ladi, poyasi birmuncha kalta bo`lib, bo`g`im oraliqlari uncha bilinmaydi. Sporangiylarida bir qavat devor bor, ko`pincha maxsus halqa ham bo`ladi. Gametofitlari yashil, plastinkasimon bo`lib, yer ustida o`sadi. Bu tartib ikkita kenja tartibga bo`linadi:
1) asl paporotniklar — Filices,
2) suv paporotniklari — Hydropterides.
Asl paporotniklar kenja tartibi — Filices
Bu kenja tartibga erkak paporotnik Dryopteris (Aspidium) filixrnas vakil bo`la oladi. Bu o`simlik murakkab tuzilgan serbar barg dastalari hosil qiladi, ular ildizpoya uchidan chiqadi.
Ildizpoya gorizontal holda yer yuzasiga yaqin o`sadi va qora-qo`ng`ir rangli katta, ammo yo`g`on yog`ochsimon poyadan iborat bo`ladi. Ildizpoyani o`tgan yillardan qolgan barg bandlarining asoslari zich qoplab turadi, shunga ko`ra, u yanada yo`g`on bo`lib qoladi. Dryopteris barglari har yili kuzda tushib ketadi, ulardan barg bandlarining yer osti qismigina qoladi. Har yili bahorda ildizpoyaning uchidagi o`sish nuqtasidan bir to`p yangi barglar chiqadi. Yerdan o`sib chiqqan yosh barglari xuddi shiliqqurtga o`xshab o`ralib turadi va jigar rang tangachasimon po`stlar bilan qalin qoplangan bo`ladi. Barg juda sekin o`sadi va uch yilda yer betiga chiqib, yetiladi. Yetilgan barg murakkab, qo`shpatsimon bo`lib, bo`yi 1 m ga yetadi. Ildizpoyadan bir talay ingichka ildizlar chiqadi. Dryopteris poyasining anatomik tuzilishi ancha murakkab. Poya asosan parenximatik to`qimalardan tuzilgan bo`lib, uning ichida suv naylari bog`lamlari bor. Poyaning ko`ndalang kesmasida suv naylari bog`lamlari to`garak bo`lib joy oladi va kontsentrik tipda tuzilgan bo`ladi, ya`ni bog`lamning markazini ksilema egallagan bo`lib, uni hamma tomondan floema o`rab turadi; floemadan keyin peritsikl, undan keyin endoderma keladi. Peritsikl bilan endoderma bir qavat hujayralardan tuzilgan bo`lib, bog`lamni asosiy parenximadan ajratib turadi. Suv naylari bog`lamlari poya bo`ylab borar ekan, doim bir-biri bilan birlashib, keyin yana ajralib boradi. Shunga ko`ra, tutash o`tkazuvchi sistema vujudga keladi, bu sistema rombsimon yirik-yirik ko`zli tsilindrik to`r ko`rinishida bo`ladi (diktiosteliya). To`rning har bir ko`zi qarshisida barg turadi, ko`znint chetlaridan esa barg bandiga mayda suv naylari bog`lamlari (barg izlari) o`tadi. Dryopterisning ildizlari bilan barglarining tuzilishida hech qanday xarakterli xususiyat yo`q, bargida palisad parenxima bo`lmaydi.
Yozning o`rtalarida Dryopteris bargining pastki yuzasida hamma o`simlikda ko`rilganidek, jinssiz yo`l bilan ko`payish organi bo`lmish sporangiylar hosil bo`ladi, sporangiylar hamisha to`p-to`p bo`lib joy oladi, shu to`plari soruslar deb ataladi. Soruslar bargining o`rta tomiri bo`ylab ikki qator bo`lib joy oladi. Har bir sorus ustidan yupqa parda — indusiy bilan o`ralib turadi, shunga ko`ra sorus oddiy ko`z bilan qaralganda buyraksimon do`mboqchaga o`xshab ko`rinadi. Sorus ko`ndalang qilib kesib qaralsa, bargning pastki tomonida ancha qalin o`simta — platsenta borligi ko`rinadi. Platsenta induziy oyoqchasiga aylanadi. Induziyning o`zi kesmalarda soyabonga o`xshab ko`rinadi. Platsentada bir talay sporangiylar bo`ladi. Sporangiy ikki yoni siqilgan yumaloq qutichaga o`xshaydi, ya`ni ikki tomoni qavariq yasmiq shaklida bo`ladi, u uzun va ingichka oyoqchada turadi. Sporangiyning devorchasi bir qavatli bo`lib, boshidan-oyog`igacha deyarli yupqa po`stli hujayralardan tuzilgan. Sporangiy qirrasi bo`ylab bir qavat hujayrachalar ketadi, ular devorlarining juda qalin tortib, qo`ng`ir-tilla rang tusda bo`lishi bilan ajralib turadi. Halqa deb shuni aytiladi. Halqani hosil qiluvchi hujayralarning ichki va radial devorchalarigina qalinlashgan bo`lib, tashqi devorchalari yupqaligicha qoladi. Dryopterisning halqasi tutash emas, ya`ni bu halqa sporangiy aylanasining taxminan ⅓ qismini o`rab turadi. Halqa birdan tugab, yupqa devorli hujayralarga aylanadi. Keyinchalik sporangiy yoriladigan va og`izcha (stomium) deb ataladigan joy shu yerda bo`ladi. Sporangiy bo`shlig`i sporalar bilan to`la turadi. Spora bir hujayrali bo`lib, qalin, qora parda bilan o`ralgan. Halqa sporangiyning ochilib, sporalar sochilishiga yordam beradigan moslamadir. Sporalar pishib yetilganida sporangiy qurib, halqa hujayralardagi suv tashqi yupqa devorlar orqali bug`lanadi, shunda tashqi devorlar ichkariga, hujayra bo`shlig`iga botadi. Suv yana bug`lanar ekan, radial devorchalar bir-biriga yaqinlashadi. Suv zarralari o`rtasida yopishish kuchi ta`sir qilganligidan shunday bo`ladi. Natijada xalqa to`g`rilanib, yoyilishga harakat qiladi va suv qanchalik ko`p bug`lansa, uning o`sha harakati shunchalik zo`rayadi. Natijada og`izchaning yupqa devorlari chidash berolmay ko`ndalangiga yoriladi. Halqa teskari tomonga buraladi va birdan zarb bilan oldingi holiga qaytadi. Shu harakat natijasida sporangiydagi sporalar zo`r bilan sochiladi. Dryopteris sporalari qulay sharoitga tushganidan keyin unib, gametofitga aylanadi. Gametofit yuraksimon shakldagi kichkina (eni 2-4 mm), yupqa yashil plastinkadir. Bu plastinka xlorofill donachalariga boy hujayralardan tuzilgan. Hujayralar gametofitning boshidan-oyog`igacha deyarli bir qavat bo`lib turadi va o`rta qismidagina bir necha qavat bo`lib joy oladi, shu o`rta qismning pastki tomonidan bir talay rizoidlar chiqib, gametofitni yerga biriktirib turadi. Jinsiy organlari — anteridiylar bilan arxegoniylar gametofitniig pastki yuzasida paydo bo`ladi, shu bilan birga anteridiylar, asosan, gametofitning orqa qismidan, arxegoniylar oldingi qismidan vujudga keladi. Anteridiy bir qavat parda bilan o`ralgan dumaloq tana bo`lib, ichida spermatozoidlar hosil qiladigan spermatogen hujayralar turadi. Anteridiy yomg`ir yoqqanida yoki ko`p shudring tushganida ochilib, uchidan yoriladi, spermatozoidlar hosil bo`lgan shu yoriqdan suvga tushadi. Spermatozoid shtoporga o`xshab buralgan tanacha bo`lib, oldingi uchida joylashtan bir tutam xivchinlari bor, shu xivchinlari yordami bilan suvda harakat hiladi. Spermatozoidning orqa uchida, tiniq pufakcha — spermagen hujayrasi plazmasining qoldig`i bor. Arxegoniylar odatdagicha tuzilgan. Ular o`zlarining qorin qismi bilan gametofit to`qimasiga botgan bo`lib, kalta bo`yin qismi tashqarigagina chiqib turadi. Qorin qismida tuxum hujayrasi, uning ustida qorin kanal hujayrasi bor, arxegoniyning bo`ynini bo`yin kanal hujayralari egallagan, bu hujayralar ko`pincha bir-biriga qo`shilishgan bo`ladi. Pishib yetilgan arxegoniy uchidan yoriladi, ayni vaqtda kanal hujayralari shilimshiqqa aylanadi. Spermatozoid shu shilimshiq orqali tuxum hujayraga o`tadi va uni otalantiradi. Otalangan tuxum hujayradan embrion paydo bo`ladi. Yetilgan o`simlikda qanday qismlar bo`lsa, embrionda ham shunday qismlar bor, ya`ni unda ildiz, poya, barg (urug`pallasi) va bundan tashqari embrionni gametofitga birlashtirib turuvchi maxsus organ — oyoqcha ham bo`ladi. Asta-sekin o`sib chikqan ildiz tuproqqa kirib boradi; shu bilan bir vaqtda undan yuqoriga qarab poya va birinchi barg chiqadi.

Download 2,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish