Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

TINISH BELGILARINI QO`LLASH QOIDALARI........................................83

KIRISH

O`zbek tili Oltoy tillari oilasining turkiy tillar guruhiga mansub.Turkiy tillar guruhi: o`zbek, qozoq, qorachoy, yoqut, gagauz, turk, ozarbayjon, qirg`iz, turkman, uyg`ur, tatar kabi 24 ta tilni o`z ichiga oladi.

O`zbek adabiy tili milliy tilning bir qismi bo`lib fonetik, leksik, grammatik jihatdan sayqallashtirilgan, me’yorlashtirilgan tildir.

Adabiy til ikkita: og`zaki va yozma shaklga ega.

• 
  og`zaki shakl – orfoepiyada
  
• 
  yozma shakl – orfografiyada o`rganiladi:
  

Adabiy til ikki manba asosida boyiydi:

• 
  ichki manba
  
• 
  tashqi manba.
  

Ichki manba asosida tilning boyishiga: a)shevalar; b)o`zbek tili so`z yasash imkoniyatlari asosida yangi so`zlarni yasash usullari kiradi. Masalan:gulchi ,kitobning, kelinchak, toychoq, o`yingoh, o`txo`r.

Tashqi manba asosida tilning boyishi. Tashqi manba (imkoniyat) asosida tilning boyishiga qardosh bo`lmagan tillardan so`zlarning o`zlashishi va iste’molda bo`lish hodisasi kiradi: fakul’tet, kollej, stol, stul, menejer, broker va x.k.

Til jamiyat taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Tilda eng ko`p o`zgarish tilning leksik sathida, ya’ni leksikologiyada yuz beradi.

Shevalar adabiy tilning ichki asosidir. Yaqin shevalar birligi lahja deyiladi. O`zbek tilida 3ta lahja mavjud:

1.Qarluq lahjasi

2.Qipchoq lahjasi

3.O`g`uz lahjasi:

Qarluq lahjasi: adabiy tilning tayanch lahjasi bo`lib Toshkent va Farg`ona shahar Shevalarini o`z ichiga oladi.

Farg`ona shevasi - morfologik (grammatik) jihatdan;

Toshkent shevasi - fonetik jihatdan adabiy tilning tayanchi bo`lib hisoblanadi.

Qipchoq lahjasi - barcha -j-lovchi shevalarni o`z ichiga oladi.

O`g`uz lahjasi:- janubiy Xorazm shevalarini o`z ichiga oladi.

O`zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari:

1.Qadimgi turkiy til (X-XIII ) asr; manbalari: “O`rxun Enasoy” yozma yodgorliklari. Bu yodgorliklar XVIII asrda topib o`rganilgan.

2.Turkiy til X-XII asrda ijod qilingan yozma manbalarni o`z ichiga oladi. Manbalari: Yusuf Hos Xojibning – “Qutadg`u bilig”, Ahmad Yugnakiyning – “Hibat-ul haqoyiq” asarlari.

3.Eski o`zbek adabiy tili XIV-XIX asrlardagi yozma manbalarini o`z ichiga oladi.

4.Yangi o`zbek adabiy tili XX asrning 20-yillaridan mustaqillik yillarigacha bo`lgan yozma manbalarni o`z ichiga oladi.

5.Mustaqillik davri o`zbek adabiy tili 1991 yildan hozirgi kungacha bo`lgan davr manbalari shular sirasidandir.

FONETIKA

Tilshunoslikning fonetika bo`limi tilning tovush tomonini - nutq tovushlarini o`rganuvchi bo`limdir.

Nutq tovushlari–nutq a’zolari yordamida hosil bo`luvchi tovushlardir. Tarkibidagi shovqin va ovoz miqdorigi ko`ra nutq tovushlari unli va undoshlarga bo`linadi.