Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

2. Uslubiy ko’rsatmalar.

Xom ashyoga ishlov berish vaqtida geometrik elementlarning xar bir xolatida ishlov berishda o’lchamlarni ushlab turuvchi fazoviy og’ishlarning xatoliklarini kelib chiqaruvchi asosiy sabablardan biri bu dastgoxda ishlov berishda uni noaniqlik bilan urnatishdir.

O’lchamni ushlab turib aniqlik bilan ishlov berish qat`iyan reglamentlanuvchi urnatish yuzalari soniga bog’liq; ularni yetarlichamasligi va ortiqchaligi urnatish aniqligini buzilishiga olib keladi.
Qattiq jismning fazodagi butunlay holatini aniqlashda uchta koordinata o’qi bo’yicha olg’a intilishi va uchta belgilangan o’q bo’yicha aylanish oltita erkinlik darajasini aniqlash kerak buladi.
Xom ashyoni dastgox yoki moslamaga o’rnatish jarayoni xom ashyoni bazalashda qullaniladigan bazalash va qotirishda mustaxkamligini ta`minlash baza deb ataladi.
Detalga ishlov berish mobaynida ishonchli orientirlash ishonchli qotirishni talab qiladi, bu xol keyingi xolatlarda buladi.
1. Ishlov berish vaqtida yuz beradigan kuch va moment ustunligida kuch va uning momentlarida kuchli tutashuv xosil bulishi.
2. Kuchli tutashuv kuchning ortib borishi va kuchli tutashuv momentlarining buzilishini takdim etadi.
Kuchli tutashuvda o’rnatish vaqtida hatolikni kelib chiqaradigan deformatsiyalar bulishi mumkin.
Bundan ko’rinib turibdiki, xom ashyo partiyalariga teskalarda, patronlarda, markazlarda va boshqa moslamalarda ishlov berish bir xil aniqlikda bulmaydi.
O’rnatish xatoligi detalni moslamaga o’rnatishda bazalash xatoligida _b , qotirishda bazalash xatoligida _z va moslamaning mustaxkamligiga olib keluvchi xom ashyo xolati xatoligi _pr da ruy beradi.
,

Bu erda : _u- o’rnatish xatoligi;

_b- bazalash xatoligi;
_z- maxkamlash xatoligi;
_pr- moslamada xom ashyoning holati xatoligi.

Moslamaga detalni o’rnatish sxemasi detalning bazalangan yuzasini holatini kesuvchi asbobga nisbatini kurib chiqadi. CHunonchi 1-rasmda o’rnatish sxemasi ishlov berilayotgan yuzaning holatini moslamaning o’rnatish elementlaridan “X” masofada joylashganini nazarda tutadi. Bunga qaramasdan ishlov berilayotgan detalni qotirishda kurib chiqilayotgan o’rnatish sxemasiga nisbatan holatlar yuzaga kelishi mumkin.

Ushbu sabablarga keyingilar misol buladi:

1. Ishlov berilayotgan detal va moslamaning bazalanayotgan yuzalarining uslubiy shakllari;

2. Molsamaga detalni qotirishda bazalanayotgan yuzalarning yuza qatlamlari deformatsiyasi;
3. Qotirish vaqtida detalning siljishi.

1-rasm.o’rnatish xatoligi sxemasi

2 rasm. Prizma burchagining o’rnatish aniqligiga ta`siri

1 rasmda ishlov berilayotgan yuza (a) holatni o’rniga (b) holatni egallab _u o’rnatish xatoligiga olib keladi.

Moslamaga xar xil detallarning yopishishi sharti bir xil emas, demakki, qotirishda o’rnatish xatoligi xam bir xil emas. SHuning uchun barcha detallarni qotirishda o’rnatish xatoligi qiymatlarida sozlangan partiya tasodifiy qiymat xisoblanadi.
_z qotirish xatoligi ishlov berilayotgan detalga ta`sir ko’rsatayotgan qisish kuchlari natijasida detal va moslamada deformatsiyasida xosil buladi. SHunday qilib _z moslamaning mustaxkamligiga, o’lchamlarga, shaklning aniqligiga, bazaviy yuzalarning tozaligiga va ishlov berilayotgan detalning mustaxkamligiga bog’lik.
Bazalash xatoligi _b qabul qilingan ishlov berish sxemasida texnologik baza konstruktorlik bazasi bilan tug’ri kelmaganda o’rin tutadi.
Prizmaga tashqi silindrik yuzani o’rnatish xatoligi prizmadagi bazalash xatoligi diametri dopuskiga va konstruktorlik bazalarining joylashuviga bog’lik.
Prizmada bazalash xatoligi qiymatlarini ikkita D_max va D_min diametrli vallarning joylashuvidan kelib topamiz.
Sonlarni kurishdan

Bu erda ;
SHunday qilib ,
SHunga mos qilib topamiz:
Bu erdan ega bulamiz:
SHunday qilib
Tamomila esa
m va h o’lchamlariga asosan teng
joiz qilib
Tamomila qabul kilamiz.
Xosil bulgan _δn, _δm,va _δv kattaliklar prizmaga o’rnatilgan silindr yuzali detalning xatoligi xisoblanadi.
Son bilan ifodalangan K₁ ,K₂ ,K₃ xar xil burchaklar №1 jadvalda keltirilgan.

№1 jadval

Prizma burchagi	K1	K2	K3
60^0 90^0 120^0 180^0	1,5 1,21 1,08 1,00	0,5 0,21 0,08 0,00	1 0,7 0,58 0,5

NDKI	№ 3tajriba ishi bo’yicha xisobot «Turli xil ishlov berishda dastgoxlarda detallarni bazalash».	EMF gurux talabasi
«Mashinasozlik texnologiyasi »

1 topshirik

Tashqi diametrni yunish uchun tokarlik dastgoxi markaziga valikni o’rnatish.

O’rnatish zonasi.

№1 Protokol

№ulchanish	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1-ulchash
2-ulchash
3-ulchash

Urnatish xatoligi grafigi

№ 2 topshiriq

Diskni uch kulachokli uzi markazlanuvchi patronga tokarlik dastgoxida yon yuzaga ishlov berish uchun urnatish.

Urnatish eskiz
№2 Protokol

№ ulchanish	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1-ulchash
2-ulchash
3-ulchash

№3 topshirik
SHponkali kanavkani frezerlik dastgoxida ishlov berishda valikni prizmaga urnatish va prizmaning turli burchaklaridagi bazalash xatoligini anilash.
№3 eskiz

Prizma burchagi	Detal			Bazalash xatoligi
	1	2	3	faktik	Nazariy
60^0
90^0
120^0

Xisoblash:
xulosalar:

Ishni bajardi	Sana	Ishni kabul kildi	Sana

TAJRIBA ISHI №2


PARTIYA TANOVORLARGA ISHLOV BERISHDA TOKARLIK STANOGINI SOZLASH XATOLIKLARINI DETALLAR ANIQLIGIGA TA`SIRINI TEKSHIRISH VA HISOBLASH.


1.Ishning maqsadi.
Detalga ishlov berish aniqligini iqtisodiy yul bilan yoki o’lchamlarni egri bo’linishini kurish yuli bilan yoki geometrik shaklning to’g’ri xolatida egri og’ishi yuli bilan o’rganish.


2. Jixozlar:

1. 
   Detallar partiyasi (100dona).
   
2. 
   Mikrometr (0-25mm), (25-50mm).
   

3. Uslubiy ko’rsatmalar.

Sozlangan dastgoxlarda detal partiyalariga ishlov berishda tasodifiy xatoliklar natijasida xar bir xom ashyoning xaqiqiy o’lchamlari tasodifiy o’lcham ko’rinishida bulib aniqlangan interval chegarasida ma`lum bir o’lcham ko’rinishida qabul qilinishi mumkin.

Detalning takrorlanish chastotasini ko’rsatuvchi usish tartibida joylashgan o’zgarmas shartda ishlov berilishining xaqiqiy o’lchamlari yig’indisi detalning taqsimlovchisi deb ataladi.
Detal partiyalari o’lchamlarini taqsimlash jadval yoki grafik ko’rinishida ko’rsatish mumkin. Amaliyotda xatoliklarni o’lchash kompensatsiyada interval miqdori o’lchov qurilmasining shkalasi bo’linishining bug’inidan bir necha marta katta bo’lishi uchun detalning xaqiqiy o’lchamlarini intervalga yoki razryadlarga bo’lishadi.
Ushbu xolatda kamdan kam uchraydigan xol bu: bo’lingan sonlarning nisbati, ya`ni xaqiqiy o’lchamlar umumiy o’lchanadigan xom ashyolar partiyasiga tushib qolganligidir.
Agar abstsissa uqi bo’yicha o’lchamlar intervalini, ordinata uqi bo’yicha esa unga ta`luqli chastotalar va chastotalarni, natijada pog’onali chiziq xosil buladi.
Agarda xar bir interval o’rtasiga ta`luqli nuqtalarni ketma-ket ulansa siniq egri chiziq xosil bo’ladi, bu esa empirik egri bo’linish yoki bo’linish poligoni deb ataladi.
Xom ashyoni xar xil turda ishlov berishda xaqiqiy o’lchamlarning o’qlari bir nuqtada yotmasligi turli xil matematik ahamiyat kasb etadi, ammo mashinasozlik texnologiyasida keyingi qonunlar katta amaliy ahamiyatga ega:

1. 
   Normal bo’linish qonuni ( Gaussa konuni)
   
2. 
   Ekstsentrisitet qonuni ( Reli yoki Maksvell konuni)
   
3. 
   Extimoliy tenglik qonuni
   
4. 
   Simpson qonuni
   
5. 
   Yuqorida sanab utilgan qonunlar kombinatsiyasi.
   

Sozlangan dastgoxlarda ishlov berishda detallarning xaqiqiy o’lchamlarining bo’linishi normal bo’linish qonuniga bo’ysunadi. Ushbu vaziyatning nazariy talablarni asoslashda Dejunov markaziy extimollik teoremasi yordam beradi.
Normal bo’linish egriligi tenglamasi keyingi ko’rinishga ega.



- dispersiya (urtacha kvadrat ogish)
A=A_sr- matematik kutilish.
X- mazkur koordinata.
m- chastota
N- tanlov ulchami



1.rasm

Grafikdan ko’rinib turibdiki, egri chiziq abstsissa uqiga 3 dan I=A_sr masofaga yaqinlashib, ushbu chegarada egrilik cheklanishi maydoni umuiy maydondan 99,73% tashkil qiladi. SHuning uchun amaliy tarzda 3 qabul qilib, egri chiziqning balandligi masofasida barcha tarmoqlar abstsissa o’qi bilan kesishadi.(1-rasm)

«A» kattaligi tasodifiy ulchamlarning guruxlanish markazini ko’rsatadi. «»- kattaligi esa ushbu guruxlanishning kanchalik xamoxangligini ya`ni, detal partiyalari aniqligiga qabul qilinuvchi aniqlik juftligidir.

1.