Maxsus ta’lim vazirligi a. A. Safoev

Dastgoxning gyeometrik noaniqligi va yeyilishidan kelib chiqadigan xatoliklar.

Dastgoxning gyeometrik aniqligi deb ishlamayu turgan (yuklanmagan) dastgoxning aniqligi tushuniladi. Dastgoxning gyeometrik xatoligi uning asosiy detallarining noaniq ishlanishidan, dastgoxni yig’ish jarayonida hosil bo’ladigan xatoliklardan va detallarning yeyilishidan kelib chiqadi.
Xar bir metall qirquvchi dastgoxlar bir nechta qismlardan tashqil topadi. ba`zi qismlar ishlanayotgan tayyorlama bilan, boshqalari esa kesuvchi asbob bilan bog’langan bo’ladi. Dastgoxni yig’ish jarayonida hosil bo’ladigan qismlarning bir-biriga nisbatan joyulashish xatoligi unda ishlanayotgan detalning aniqligiga ta`sir qiladi. Dastgoxning gyeometrik xatoligi ishlov berilayotgan detal sirtlarining joylashishiga (fazoviyu aniqlik) va shakliga (shakl aniqligi) ta`sir qiladi.
Dastgohlarni tayyorlash va yig’ish xatoliklari dastgohlarni geometrik aniqligini tekshirish joizliklari va usullarini, ya’ni yuklangan holdagi aniqligini belgilovchi me’yorlar bilan cheklanadi.
Quyida o’rtacha o’lchamdagi umumiy qo’llanishdagi dasgohlarni ba’zi geometrik aniqliklari (mm.da) tasnifi keltirilgan:
-tokarli va frezerli dastgohlar shpindelini radial tepishi -0,01-0,015
-shpindeldagi konussimon teshik tepishi:
-tokarli va frezerli dastgoh (opravka uzunligi 300dan)-0,02
-vertikal – parmalash dastgohi (opravka uzunligi 100-300mm)-0,03-0,05
-shpindellarni yonli (o’qli) tepishi-0,01-0,02
-tokarli va bo’ylama – randalash dastgohlari yo’naltiruvcxilari to’g’ri chiziqligi va paralelligi:
-1000mm uzunlikda -0,02
-butun uzunligi bo’yicha -0,05-0,08
Keltirilgan ma’lumotlar me’yorli aniqlikdagi (H guruhi dastgohlari) 7-9 kvalitet o’lcham aniqligida o’rtacha o’lchami tayyorlamalarga ishlov beruvchi dastgohlarga tegishli . Nisbatan yuqori aniqlikdagi dastgohlarni geometrik xatoligi kam, ularni tayyorlashdagi mehnat sarfi ko’p bo’ladi va me’yorli aniqlikdagi dastgohlarga nisbatan foizda bu ko’rsatgichlar quyidagicha bo’ladi:

dastgohlar	xatolik	mehnat sarfi
-me’yorli aniqlikdagi (H guruhi)	100	100
-yaxsxilangan aniqlikdagi (P guruxi)	60	140
-yuqori aniqlikdagi (V guruhi)	40	200
-o’ta yuqori aniqlikdagi (A guruhi)	25	280
-o’ta aniq dastgohlar (C guruhi)	16	450

Dastgoh geometrik noaniqligidan kelib chiqadigan xatoliklarni quyida keltiriladigan misollar bilan izohlash mumkin:

1. 
   dastgoh shpindelini tepishi mavjudligi unga o’rnatilgan tayyorlama yuzasiga ishlov berishda ham yuza tepishini keltirib chiqaradi (2.10-rasm, a)
   

2.10a – rasm

2. 
   Detalni markazlarga qo’yib ishlov berishda ikkala markazning o’qdoshmasligi (2.10b – rasm) silindr o’rniga konussimon yuzani keltirib chiqaradi.
   

2.10b – rasm

v) Agar shpindyel o’qi bilan bo’ylama yo’naltiruvcxilar paralell bo’lmasa (2.10v–rasm) u xolda konussimon detal kelib chiqadi. Buyulama yuunaltiruvcxilar to’g’ri chiziqmasligi esa detal ning diametrini o’z garishiga olib keladi.

2.10 v -rasm

Parlamash dastgoxida shpindyel o’qining stol satxiga perpyendikulyar bo’lmasligi teshik o’qining og’ishiga olib keladi.
Dastgoxda yeyilish natijasida katta tirqishli birikmalarning bo’lishi ishlov berilayotgan detalning aniqligini kamayutiradi
Dastgoh ishchi yuzalarini, masalan yo’naltiruvcxilarini yeyilishi notekis boradi, bu esa dastgoh ayrim qismlarini o’zaro joylashuvini buzilishiga va oqibatda, tayyorlamaga ishlov berishdagi qo’shimcha xatoliklarni bo’lishiga olib keladi.
Dastgohlarni noto’g’ri montaj qilish, ular o’rnatiladigan fundamentlarini cho’kishi dastgohni afrim qismlari, masalan stollari yoki yo’naltiruvcxilarini deformasiyalanishiga va oqibatda yana tayyorlamaga ishlov berishdagi qo’shimcha xatoliklarni keltirib chiqaradi.

6.