Madaniyatida tarixiy janrdagi tasviriy

J.Umarbekov. 
“Ongli inson”
. 
 1980 yil. Lavha. 
Shu yerda o‘sha pay
tda 
noma
’lum bo‘lgan, G‘arbda
, 
okean 
ortida 
joylashgan 
Amerika 
qit
’
asi 
borligini 
ma
’
lum qilgan Abu Rayhon 
Beruniy tasviri turibdi. Jahonga 
nisbiylik formulasini bergan, 
fundamental fanlarga katta hissa 
qo‘shgan olim Albert Eynshteyn 
ham shu yerda”
. 
Olimlar 
guruhidan 
nariroqda 
ushbu 
suratni chizishga g‘oya bergan 
Abu Ali ibn Sino o‘yga 
cho‘mgan holda o‘tiribdi.
Uning 
qomati 
Italiya 
Uyg‘onish 
davrining 
buyuk 
rassomi, 
tasviriy 
san
’
at 
ustasi 
Mikelanjelo 
Buonarotti 
yaratgan, 
chuqur o‘yga tolib 
o‘tirgan payg‘ambar Iyeremiya 
obrazini takrorlanganligi Javlon Umarbekov asari qadriga putur yetkazmaydi. U 
qo‘lida inson kalla 
suyagi 
chanog‘ini ushlab o‘tiribdi va o‘z
-
o‘ziga 
biz kimmiz, 
qayerdan kelganmiz, qayerga boramiz degan savol beryapti. Uning qulo
g‘iga yolg‘on 
ramzi bo‘lgan obraz shivirlayapti. O‘ng tomondagi chetda hayotning o‘t
kinchiligini 
eslatsa-da, uning quvonch
larini ruboiylarida kuylab o‘tgan Umar Hayyom 
tasvirlangan. Umar Hayyomning orqasida matematik va astronom, oyga uchishni orzu 
qilgan va koinotni zabt etish
ga ulkan hissa qo‘shgan ulug‘ rus oli
mi Konstantin 
Eduardovich Siolkovskiy ko‘rinib turibdi.
Asar kompozitsiyasini izlash davomida ko‘plab eskizlar chizildi, so‘ngra ular 
yordamida surat hozirgi ko‘rinishini oldi. Unga rassom doira chiziqlar kirit
di, 
yuqoridagi markazg
a oy taqvimi ishlandi, tasvir doira bo‘ylab atom formu
lasi, inson 
embrioni va o‘simliklarning genetik kodi bilan boyitildi. Ular ye
rdagi hayotning ramzi 
hisoblanadi va fizika, genetika, biologiya kabi fanlar bilan bog‘liq. Shuningdek rassom 

---

22 
inson tafakkuri rivoji ramzi bo‘lib qolgan, uning koinotga qo‘ygan qadamini 
ifodalovchi odamni tasvirlagan. Shu bilan birga suratda u Abu Rayhon Beruniy 
Hindistonda kashf qilgan o‘nlik kasr formulasi
ni 
yozib qo‘ydi. Asarning oltin kesishuv 
markazida inson qo‘li bilan yaratilgan narsa
largina saqlanib qoldi, hayot esa vaqtlar 
mobaynida qumdek oqib ketadi, degan ma
’
noda qum soat tasvirlangan. Qum soat 
Veneraning o‘ng oyog‘i yonida turibdi. Shu asnoda asarning barcha qismlari yagona 
bir ma
’noga bo‘y
sundirildi va u tugal holatga keltirildi. 
Tomoshabinni tafakkurlashga undash va asar mohiyati haqida o‘z taxminla
rini 
ilgari surishga imkon berish 
muallifning asosiy maqsadi bo‘ldi. Aynan shu rassomning 
bosh vazifasi bo‘ldi. Surat till
arang-
jigarrang bo‘yoqlar bilan chizildi va faqat Abu Ali 
ibn Sinoning libosiga inglizcha qizil bo‘yoq ishla
tildi. Shu bilan rassom tomoshabin 
e
’
tiborini olim obraziga tortadi. Asar
da tus va rang uyg‘unligiga erishilgan. Asar 
levkasda ishlangan, uning asosi o‘zaro mustahkam biriktirilgan va mato tortilgan ikkita 
bir xildagi shitdan iborat. 1980-
yillar boshida olim A.Kamenskiy o‘zining “Hujjatli 
romantizm” nom
li maqolasida shunday yozgan edi: 
“Jahon madaniyatining 
umumdavri asta-
sekin tiklanayotgandek go‘yo, u hozir hech qanday chegarani tan 
olmayotgandek 
va 
qachonlardir 
yaratilgan 
voqelik 
bugun 
haqqoniylik 
hisoblanayotgandek. Shu ma
’
no
da J.Umarbekov yaratgan “Ongli inson” 
asari 
g‘oyasi 
teran va ta
’
sirchan hisob
lanadi”
20
. Haqiqatni, ezgu maqsadni izlash, kundalik tinimsiz 
ijodiy mehnat O‘zbekiston tasviriy san’
ati ustasi rassom J.Umarbekovning hayoti 
mazmuniga aylanib qoldi. 
Asardagi “vaqt o‘lchovi” borgan sayin ko
mpozitsiya stilis-
tikasidan, obrazlarning ichki va tashqi xronologiyasidan chiqib, davrning keng ijtimoiy 
va ma
‘
naviy muammosiga yaqinlashib boraverdi. Shu munosabat bilan vujudga kelgan 
mavzu to‘xtamlarining aniq variantlari ko‘p va xilma
-xildir... Xuddi shu nuqtai nazarga 
bag‘ishlangan asarlar ko‘plab yaratildi.
 
Obrazlar tor shaxsiy hissiyotlar doirasida yaratilgan 70-yillar boshlaridagi 
suratlardan farqli “Ongli inson” keng qamrovli muammoni
- tarixiy taraqqiyotdagi 
ongli izlanishlar va kashfiyotlarni qamrab olgan. Rassom asarining davriy tarkibi ham 
ana shunga qurilgan. Unda zamonaviy hayot haqida hech qanday belgi yo‘q. Ammo 
turli davrlardan olingan personajlar tarixga bugungi nuqtai nazardan birlashtirilgan. 
Ularni birlashtirib tur
gan hududning o‘zi bizning davrimiz, bizning dunyoqa
rashi-
mizdir”
21
. 
“Ongli inson” asarining gumanistik g‘oyasi Sharq va G‘arbning asrlar 
qa
’
riga singib ketgan aloqasini ta
’
kidlaydi. Abu Ali ibn Sinoning zamondoshi faylasuf 
Al Kindiy shunday yozgan edi: “Biz o‘zimizdan ancha yiroq bo‘lgan qabi
lalar va 
xalqlardan, bizga chegaradosh b
o‘
lmagan mamlakatlardan, umuman qayoq
dan bo‘lsa 
ham yetib kelgan haqiqatni ma
’
qullashdan va qabul qilishdan uyalmasligimiz kerak... 
Haqiqat har kimni alqalaydi”
22
.