Адабиёт назариясига оид энг муҳим атамалар изохи

Ҳусни таълил- Husni ta’lil fikrni asoslash san'atidir. Ammo bu asoslash real, hayotiy bo'lmasdan, aksincha xayoliy, shoirona bo'ladi.
Quyosh oydek yuzungning xijlatidin
Qochib, to'rtinchi ko'k uzra chiqibdur.
Lutfiy bu o'rinda yor-ma'shuqa yuzini ta'riflamoqda. yorning yuzi quyoshdan ham, oydan ham go'zal. Biz oy va quyoshning yerdan tepada-ko'kda turishini bilamiz, ammo shoir bunga boshqacha izoh bermoqda. Uning nazarida quyosh yor yuzining go'zalligi tufayli yer yuzidan qochib ketgan va to'rtinchi ko'k (osmon)dan makon topgan. Lutfiy yana bir g'azalida yozadi:
Nozuklik ichra belicha yo'q tori gisuyi,
O'z haddini bilib belidin o'lturur quyi.
Shoir yorning sochi uzunligini madh etadi, ayni paytda noziklik borasida bel va soch bahsida u (soch) mag'lub. Shuning uchun ham sochning o'rni beldan pastda bo'lishi kerak degan shoirona asos aytilmoqda. Vaholanki, uzun sochning tabiiy ravishda beldan pastda bo'lishi hammaga yaxshi ma'lum.
Ibodat chog'ida boshni yerga qo'yish odatdagi hol. Ammo shoir uni tamomila boshqacha izohlaydi:
Qutlug' oyog'ing yerga tegibur, oning uchun,
El yerga qo'yub bosh, qilur barcha ibodat.
Ko'rinib turganidek, shoir elning yerga bosh qo'yib, ibodat qilishini yorning "qutlug' oyog'i yerga tekkani" bilan asoslamoqda. Yoki kishilarning qand yeyishi tabiiy holdir. Lutfiy esa uni shunday ta'riflaydi:
Labingdin chun suchuklik qand o'g'urlar,
Solurlar el ani suvg'a yalang'och. Choyga qand solish holati aks etayotgan bu tasvir badiiy asosning go'zalligi bilan e'tiborga molik. Adib nazarida qand shirinlikni labdan "o'g'irlab olgan". O'g'ri esa jazolanishi kerak. O'g'riga beriladigan jazo turlaridan biri uni sovuq suvga kiyimsiz yalang'och holda kiritishdir. Bu tasvir, albatta, kishida zavq uyg'otadi.
Tajohul-u orif (arabcha-bilib-bilmaslikka olish) "Andin iboratturkim, so'zlaguvchi bir nimani bilur, bir nuqta bila o'zni bilmagandek ko'rsatur" (Atoulloh Husayniy). Ushbu san'at qo'llanilgan baytning mazmunida gumonsirash, ikkilanish, shubhalanish, hayratlanish, ajablanish tuyg'ulari yaqqol ko'zga tashlansa-da, shu hissiyotlar orqali haqiqat, asos jonli va go'zal tarzda gavdalanadi. Mashrabning quyidagi g'azalida tajohul-u orif san'atining dilbar ijrosini ko'rish mumkin:
Malaksan yo bashar yo hur-u g'ilmonsan, bilib bo'lmas,
Bu Lutf-u bu nazokat birla sendin ayrilib bo'lmas.