13-мавзу. Таълим муассасаларида низоларни бошқариш. Режа

2. Низо жараёнидаги босқичлар ва оқибатлар.
Низонинг келиб чиқиши ва тўқнашишнинг содир бўлиши бир бутун жараён бўлиб, бу жараён қуйидаги босқичларни ўз ичига олади .
Низоли вазият.
Низо келиб чиқади.
Низони бошқариш.
Низо сабаблари.
Вазиятни сезиш.
Низонинг кенгайиб кетиш мумкинлиги.
Бу жараённинг биринчи босқичида низо чиқиши учун вазият туғилади, яъни томонлар манфаатларининг қарама-қаршилиги объектив равишда намоён бўлади. Аммо очиқцан-очиқ тўқнашув содир бўлмайди.
Бундай ҳолат ҳар иккала томон ташаббуси билан ёки “меросдан ” қолган низонинг таъсири остида вужудга келиши мумкин.
Низоли вазиятнинг объектив равишда вужудга келишига бевосита қарама-қарши турувчи томонларнинг ўзлари ёки уларнинг мухо- лифлари сабабчи бўлиши мумкин.
Улар турлича даража (ранг)га эга бўлган томонлардир. Масалан: • даражали мухолифлар — бу шахслар;
• даражали мухолифлар — бу гуруҳлар; • даражали мухолифлар — бу ташкилотлар; • даражали мухолифлар — бу диалог чоғида ўз-ўзидан қарор қабул қилувчи шахслардир.
Низонинг ривожланишида ва содир бўлишида уларнинг таъсири деярли бўлмайди.
Низоли вазиятнинг бошқа бир унсури — бу айни шу вазиятни келтириб чиқарувчи объекгдир.
Кўпинча шу объектни “бўлиша олмаслик ” ёки уни “бўлишдаги ” адолатсизлик сабабли низоли вазият вужудга келади.

Натижада зиддиятга борувчи томонлар ўзларининг манфаатлари йўлида ҳал қилувчи мавқени эгаллашга уринадилар.

Низоли вазиятнинг ташқи унсурлари ҳам мавжуд.
Булар қуйидагилардир: • ҳаддан ташқари ҳиссиётга берилиш; • фикрини аниқ изҳор эта олмаслик; • бир-бирини тушунишини хоҳламаслик; • асосга эга бўлмаган ношукурлик ва ҳоказо.
Низо сабаблари (2-босқич) ва унинг кенгайиш эҳтимоли (3- босқич)ни ўз вақтида сезиш, (4-босқич)низонинг юзага чиқмас- ликка олиб келади.
Агар жараёнга эътиборсизлик билан қараладиган бўлса, у ҳолда низонинг келиб чиқиши табиий (5-босқич).
Энди уни бошқариш (6-босқич) зарурияти туғилади.
Бошқаришнинг самарадорлигига қараб, низонинг оқибатлари функционал ва дисфункционал кўринишларида бўлиши мумкин (7-босқич).

Umarova Ruhshona

Низонинг еттита функционал оқибати маълум.
Бу оқибатлар низони бошқаришнинг ижобий самара берганлигини ифодалайди. Масалан, биринчи навбатбатда: • низони ҳал қилишда ҳар иккала томон учун маъқул қарор қабул қилинишида намоён бўлади. Қарама-қарши томонлар низо ечимига тенг манфаат нуқтаи назаридан ёндошилганидан мамнун қоладилар.
Бундай оқибат ўз навбатида низо ечими бўйича қабул қилинадиган қарор тўсиқларини, яъни қарама-қарши томонларнинг бир-бирига бўлган: • адоватни; • хусуматни; • душманликни; • адолатсизлик каби ғаразли тўсиқларни юмшатишга ёки бутунлай йўқотишга имкон беради.
Функционал оқибатнинг бошқа кўринишида қарама-қарши томонларнинг кўпроқ ҳамкорлик қилишга, ҳатгоки келгусида ҳам ўртада низо чиқармасликка бўлган мойилликлари намоён бўлади.
Функционал оқибат қарама-қарши томонларнинг ўзаро сир сақлашлари, гўё “айтиладиган фикр улар манфаатларига зид ке- лади " деган гумон билан атайин айтилмай қолган фикрларда ҳам ўз аксини топиши мумкин.
Аслини олганда, бундай оқибат ҳам қарор қабул қилиш сифатини оширишга ундайди, чунки бундай ҳолат қарши томоннинг юзага келиши мумкин бўлган низо сабаблари ва объектларини янада чуқурроқ таҳлил қилишга, унга “ташхис ” қўйишга ундайди.
Функционал оқибат очиқцан-очиқ кўринишдаги норозиликларда намоён бўлиши мумкин. Улар турли нуқтаи назарлар моҳиятини очишда, қўшимча ахборотларни олишда, муқобил ечимларни топишда томонлар учун имкон беради.
Агар низоларни бошқаришнинг самарали йўллари топилмаса, у ҳолда мақсадга эришишга халақит берувчи қуйидаги кўриниш- даги дисфункционал оқибатлар юзага келиши мумкин, яъни: • қониқмаганлик, мамнун бўлмаслик, норозилик; • ёмон руҳий ҳолат; • қўнимсизликнинг ошиши; • меҳнат унумдорлигининг пасайиши; • келажакда ҳамкорликнинг сусайиши; • ўзининг гуруҳига кўпроқ садоқат ва бошқа гуруҳлар билан рақобатни сусайтириш; • қарши томонни фақат “душман ” деб гумонсираш, ўзининг мақсадини ижобий, қарши томоннинг мақсадини эса фақат “салбий ” деб ўйлаш; • ҳамкорликка чек қўйиш ва қарама-қарши томонлар билан низога чиқиш; • ўзаро муносабат ва ҳамкорликни сусайтириб, адоватни, хусуматни кучайтириш; • урғуни ўзгартириш: диққат-эътиборни кўпроқ реал муаммони ечишга эмас, балки низо жараёнида “ғолиб” чиқишга қаратиш.
Бу оқибатлар фақат салбий томонга ишлайди ва низо етилмаган бўлса — етилтиришга, тўхтаб турган бўлса — қўзғатишга, жиддий бўлмаса — жиддийлаштиришга, тўқнашиш эҳтимол бўлиб турган бўлса уни амалга ошишига хизмат қилади.
Қисқаси, адоват тегирмонига сув қуяди.

Jalolova Feruza Mirkamol qizi.