45
Сув омбордаги табиий озуқа заҳиралари (гидробионтлар)нинг кўплиги улар билан
озиқланадиган балиқларнинг ҳам тез ўсиб, кўпайишига ва ареалларининг кенгайишига олиб
келмоқда. Натижада балиқ турларининг янги-янги популяциялари шаклланмоқда.
BUXORO BUG`USI- “XONGUL”NI TARQALISHI VA MUHOFAZA QILISH
CHORA-TADBIRLARI
Ataqulova M.N.
Navoiy davlat pedagogika instituti
Bizga ma`limki, muhim aloqa jamiyat hamda jonli va jonsiz tabiatning o`zaro munosabati
hisoblanadi. Jamiyat tabiatga ta`sir
etib qolmasdan, balki tabiat ham jamiyatga ta`sir etadi. Ba`zan
kuchli darajada jamiyat taraqqiyotini sekinlashtirishi mumkin. Insoniyatning taqdiri butun uning
qo`lidadir. Tabiat hodisalarining o`zaro aloqasi va o`zaro tobeyligi to`grisidagi ta`limot atrof-muhitni
muhofaza qilishning ilmiy asosi hisoblanadi. Inson o`z hayot faoliyatida tabiat va uning elementlariga
ta`sir qilib kelmoqda. Insonning salbiy harakatlari natijasida yer yuzidan ko`plab flora va fauna
vakillari yo`qolib ketdi. Shunday hayvonlardan 1700 yilgacha 33 tur, 19-20 asrga kelib 36 tur, keying
1950 yillarga kelib 40 tur hayvon yo`qolib ketgan. Gavayi orollarida uchraydigan 1061tur endimik
molyuskalarning 600 turi, Shimoliy Amerikada uchraydigan molyuskalarning 40-50% yuqolib ketish
arafasida, Germaniya hududida keying 50 yil ichida kunduzgi kapalaklarning 27% yo`qolib ketgan,
so`ngi 20 yil ichida Monarx tyuleni,
Osiyo gepardi, Turon yo`lbarsi, qizil bo`ri va baliqlarning ko`p
turi yo`qolib ketdi[2].
O‗zbekiston Fanlar Akademiyasining Zoologiya instituti va O‗zbekiston Zoologiya jamiyatining
harakatlari bilan yurtimiz faunasining shu kundagi ahvoli yaxshilandi va ko‗pgina hayvonlar turlarini
maqomini baholashga imkon beruvchi juda boy ma‘lumotlar to‗plangan.
Hozirgi kunda ana shunday kamayib ketayotgan turlardan biri Buxoro bug`usi ―Xongul‖dir.
Buxoro bug`usi o`tmishda Sirdaryo va Amudaryo havzalarining barcha to`qayzorlarida keng tarqalgan.
Uning podalari 3-20 va undan ham ko`proq donadan iborat bo`ladi. Yozda tunlari, qishda esa kunduzi
ham faol. Sentyabr-oktyabrda juftlashadi; may-iyunda bolalaydi (1, ba‘zida - 2); bolalari bir yilcha
onasidan ajramaydi, 2-3 yoshida jinsiy voyaga etadi. Daraxt, buta va o`rtasimon o`simliklar bilan
oziqlanadi [1].
Hozirgi vaqtda yo`q bo`lib ketayotgan, lokal tarqalgan kenja tur. TMXI qіzil ro`yxatiga kiritilgan
hozirda aborigen populyasiyalari va introduksiya va reintroduksiya yo`li bilan yuzaga kelgan sun‘iy
guruhlari mavjud. Birinchilariga Amudaryo vodiysining yo`qori (Surxondaryo vil.) va o`rta (Buxoro
vil., Qizilіum qo`rіqxonasi) oqіmi (Samarqand viloyati., Zarafshon qo`riqxonasi)
da yashovchi
populyasiyalari kirishi mumkin. Ikkinchilariga Bodayto`qay va Zarafshon qo`riqxonalari
populyasiyalari, hamda Zarafshon daryosining yuqorisida O`zbekiston va tojikiston chegarasidagi
guruhlar. O`zbekistondan tashqarida Tojikiston, Turkmaniston, Tojikiston va Afg`onistonda tarqalgan.
Asosan hududning Qayir to`qayzorlari va yondosh qumli cho`llarida, to`g` daryolari vodiylari bo`ylab
tarqalganligi qayd etilgan. Hozirgi vaqtda 2008-2009 yillarda ґo`yxatda hisoblash ma‘lumotlariga
ko`ra populyasiyalar va guruhlar soni: Surxondaryoda 45-50, Amudaryo oqimida o`rtacha 110-120,
Qoraqolpog`istonda - 450 dan ortiq, Zarafshon daryosi vodiysida taxminan 100-110 donani tashkil
etadi [1].
Shu o‗rinda ta‘kidlash lozimki, qo‗riqxonalar, baliq pitomniklari, hovuz va boshqa madaniy
baliqchilik xo‗jaliklari bundan holi hisoblanadi. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish deganda, har bir
fuqaro yoki fuqaroligi bo‗lmagan shaxslar hamda chet el fuqarolarining hayvonot dunyosi ob‘ektlarini
asrash va "Qizil kitob"ga kiritilgan yovvoyi hayvonlarning kamyob yoki yo‗qolib ketish xavfi ostida
bo‗lgan turlarini o‗zining onglilik darajasiga ko‗ra uni kelajak avlodga yetkazishni burch deb bilishi va
himoya etishidir[3].
Hozirgi vaqtda bir qancha muhofaza choralari ko`rilmoqda. Xususan 1997
yil Qizilqum
qo‗riqxоnаsidаn 2 tа buxоrо bug‗ulаri tutib оlinib, Zаrаfshоn qo‗riqxоnаsigа ko‗chirildi. Bu ish
muvаffаqiyatli аmаlgа оshirildi vа hоzirgi kundа bug‗ulаr sоni yuzdan оshgan.
46
O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа o‗simlik vа hаyvоnоt оlаmini muhоfаzа qilishgа аlоhidа e‘tibоr
qаrаtilgаn. Rеspublikаmiz 1997 yildаn ―Yovvоyi fаunа vа flоrаning qirilib bitish xаvfigа tushgаn
turlаri bo‗yichа Xаlqаrо sаvdо hаqidа Kоnvеnsiya‖ (SITЕS)ning а‘zоsi. Ungа ko‗rа kаmyob o‗simlik
vа hаyvоn turlаri chеt ellаrgа rеspublikа Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаxsus ruxsаti bilаn sоtilаdi.
Hayvonot olamini muhofaza qilish maqsadida, aytilgаnlаrdаn tаshqаri оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri yordаmidа оvchilаrdа ekоlоgik
mаdаniyatni tаrbiyalаsh, ulаrgа hаyvоnоt dunyosini
muhоfаzа qilish vа undаn fоydаlаnish to‗g‗risidа rеspublikа Qоnuni to‗g‗risidа tushunchаlаr bеrib
bоrish, bеlgilаngаn jоylаrdа аnshlаg yozuvlаri vа pаnnоlаr o‗rnаtilishi hаm hаyvоnоt dunyosining
muhоfаzаsidа mа‘lum аhаmiyat kаsb etаdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
