394
фойдаланиш қадим-қадимлардан маълум. Микробиология фанини пайдо бўлиши, кўп маънода
тупроқдаги микроорганизмларни ўрганиш билан боғлиқ. Микроорганизмларни энг фойдали ва
кўпчиликка маълум бўлган хусусиятларидан бири – азотфиксация ҳисобланади.Ўсимликларни
микроорганизмлар имкониятларидан фойдаланиб мослашувига қуйидагиларни келтириш
мумкин: СО
2
газини ютиши;
молекуляр азотни ютиши; кислород ва тупроқдаги қийин эрувчи
фосфатлардан фойдаланиш; ҳар хил фитопатогенларга ва стресс ҳолатларга чидамлилиги;
организмда синтез бўлмайдиган моддалардан фойдаланиш имкониятлари ва ҳ.к.
Ўсимликларни ўсиши, ривожланиши, ҳосилдорлигига ижобий таъсир этувчи
микроорганизмларни сони тобора кўпайиб бораѐтганлигини эътиборга оладиган бўлсак,
ўсимликлар билан тўғридан тўғри алоқада бўлган микробларни қандай
функцияларни
бажаришлари мумкинлиги тўғрисида ҳозирча фақатгина башоратлар қила оламиз холос.
Шундай экан, микроб-ўсимлик тизимини ҳосил бўлиш қонуниятларини ўрганиш, бундай
тизимни самарадорлигини оширишга ҳаракат қилиш, ўсимлик маҳсулотлари етиштиришни
янада мукаммаллаштириш йўлларидан биридир. Юқорида келтириб ўтилганидек, бундай тизим
натижасида ҳар иккала томон (на ўсимлик ва на микроорганизмлар) да бўлмаган янги хусусият,
хосса ва белги ҳосил бўладики, у ўсимликни соғлом ривожланишини, кам харажат қилиб юқори
ҳосил беришини белгилаб беради. Бу жараѐн биринчилардан бўлиб, С. Н. Виноградский
тугунак бактерияларни азот ютиш хусусиятлари тўғрисида ўша даврда чоп этилган
экспериментал материалларга таяниб асослаб берган. У ―Бирорта тажриба ҳам ўсимликдан
ташқарида ўстирилган
Rhizobium
атмосфера азотини юта олишини исботлай олмади‖ деб ѐзади.
Демак, микроб-ўсимлик тизими (системаси) деганда, биз шерикларни (ўсимлик ва
микроб) токи, ўзаро алоқага кирмагунларича ишламасдан турган генетик имкониятларини
ишга тушишини, ҳамда бу воқейлик мослашув жараѐнини ривожланишини аниқлаб беришини
тушунамиз.
Шундай экан замонавий микробиологиянинг асосий вазифаларидан бири – ўсимликни
мослашувчанлигини
кенгайтириб бера олувчи, унга янги хусусият бахш этувчи ва шу билан
ўсимликни ўзига етарли ҳолатга, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини эса ҳар томонлама экологик
талабларга жавоб бера оладиган ҳолатга олиб келиш хусусиятига эга бўлган микроорганизм
штаммларини яратишдан иборат бўлса, замонавий биотехнологиянинг асосий вазифаларидан
бири – мана шундай микроорганизмлар асосида янги,
экологик хавфсиз, рақобатбардош,
импорт ўрнини боса оладиган ва экспортга мўлжалланган биопрепаратлар тайѐрлаш
технологиясини яратишдир.
Тупроқ бактериялари томонидан амалга ошириладиган атмосфера азотини биологик
фиксацияси, ўсимлик ҳаѐтида жуда катта рол ўйнайди. Ўсимликларни азот билан озиқланишида
Rhizobium
авлодига мансуб бўлган симбиотик бактериялар билан бирга ассоциятив
диазотрофлар ҳам катта рол ўйнайди. Ассоциятив азотфиксация – гетеротроф бактериялар
томонидан ўсимликни тўқималари ва сиртида яшаб, азот ва
углерод фиксациясида пайдо
бўладиган маҳсулотлар билан ўзаро алмашиш даврида қандай морфологик кўзга кўринадиган
белгилар ҳосил қилмасдан ўтадиган жараѐндир.
Фаол диазатрофлар сафига
Bacillus polymyxa
,
Bacillus azotofixans
,
Bacillus macerans
лар
кирадилар. Бу бактериялар тупроқда кенг тарқалган. Бошоқли ўсимликларни
илдизлари
атрофида ва ўсимликни ички қисмида ҳам кўплаб учрайдилар.
In vitro
шароитида ацетилен
методи (
ARA
, инглизча
acetylene rediction assay
) билан тажриба ўтказилганда, бу бациллаларни
барчасини азот ютиши кузатилган.
Bacillus polymyxa
бошқа азотфиксация қилувчи
бактерияларга нисбатан ўсимликларни ички тўқималарида кўпроқ учраши ва анаэроб шароитда
бошқа микроорганизмларга нисбатан кучлироқ азотфиксация қилиши кузатилган. Ассоциятив
микросимбионтларни ўсимликларни ўсиши ва ривожланишига
таъсири механизмларини
ўрганиш даврида сосна ва қизил кедр дарахтларини уруғлари ва поялари ичидан эндофит
микроорганизмлар ажратиб олинган ва уларни аэроб спора ҳосил қилувчи бактериялар деб
топилган. Муаллифларни фикрларига кўра, сосна ва кедр дарахтлари ўзларини азотга бўлган
мухтожлигини тўқима ичидаги эндофит азот ютувчи микроорганизмнинг ҳисобидан бемалол
қоплай олар эканлар. Шу мақсадда
Bacillus polymyxa
,
Bacillus azotofixans
,
Bacillus macerans
бактерияларидан биопрепарат тайѐрланиб, йўқолиб бораѐтган ўсимликларга қўлланилса илдиз
тизими яхши тараққий этади, ҳосилдорлик ошади, мосланувчанлик кучаяди.
