H jamolxonov

Tekshirish savollari

1. 
   Qaiulay liodisa paronimiya sanaladi?
   
2. 
   Paronimlar va kvaziomonimlar qanday farqlanadi?
   
3. 
   Paronimlar va omonimlar qanday farqlanadi?
   
4. 
   Paronimlar va ontofonlar qanday farqlanadi?
   
5. 
   Paronimlar va so'/, variantlari qanday farqlanadi?
   
6. 
   Paronimiyaga oid qanday masalalar numozarali bo'lib qolmoqda?
   
7. 
   Paronimiya hodisasining nutqqa ta'siri hormi?
   

X. Paronomaziya nima?

Tayanch tushunchalar

Paronimiya - ikki yoki undan ortiq leksemaning talaffuzda o'zaro o'xshash, ohangdosh bo'lishi.

Kvaziomonimlar - bir foncmasi bilan farqlanadigan ikkita so'z (minimal juftlik).

So‘z variantlari - bir leksemaning tildagi turli ko'rinishlari. Paronomaziya - jonli so'zlashuvda paronint so'zlarni qorishtirish hodisasidan badiiу nutqda uslubiy maqsadlarda foydalanish.

GIPONIMIYA, GRADUONIMIYA, PARTONIMIYA Adabiyotlar: II |49—511. 19 |22—23. 118—120|. 32 |75-77|.

112. 
     §. Giponimiya
     

Giponimiya - lug'at boyligidagi leksemalarning pog'onali (ierarxik) aloqasidan kelib chiqadigan ma'no munosabatlari. Bunday munosabatlarning mohiyati shundaki, torroq tushuncha yoki ma'no ifodalaydigan leksemalar kengroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar bilan tur(giponim) vajins (giperonim) aloqasida bo'ladi, bunday aloqa birlashtiruvchi (integral) scmalar orqali amalga oshiriladi. Masalan, iota leksemasining ma’nosi gul leksemasining ma’no tarkibiga, mushuk leksemasining ma’nosi hayvon leksemasining ma'no tarkibiga kiradi. Bunday po'gonali (bosqichma- bosqich) munosabat, ayniqsa, u yoki bu fanning terminologik tizimida keng tarqalgan. Chunonchi, botanikada Гиг tushunchasi turkum tushunchasi tarkibiga, turkum tushunchasi oila tushunchasi tarkibiga, oila tushunchasi qabila tushunchasi tarkibiga, qabita tushunchasi sinf tushunchasi tarkibiga, vw/tushunchasi esa eng katta taksonomik kategoriya bo'lgan tip tushunchasi tarkibiga kiradi. Leksemalar ma'nosidagi ana shunday bog'lanish gipo- giperonimik (tur-jins), partonimik (butun-bo'lak) munosabati deb qaraladi. Bunday munosabatlar lug'at bovligining yoxud undagi ayrim terminologik tizimlarning qurilishini belgilaydigan muhim omillardan sanaladi. Shu yo'l bilan tildagi leksemalarning paradignialari (leksemalarning ma'no" to'dalari yoki ma'no guruhlari) aniqlanadi. Masalan, «kiyirn» mazmunli guruh a'zolari: telpak, ko'yiak, kastum, shim, tufli va h.k.lar; «o'simlik» mazmunli guruh a'zolari: daraxt, buta, o‘t, sum‘tva b.lar; «daraxt» mazmunli guruh a'zolari: terak, tol, qayrag'och, archa, qarag'ay va b.lar kabi.

Tilning lug'at boyligini tizim (sistema) sifatida o'rganishda leksema­larning gipo-giperonimik munosabat la riga tayanish muhim ahamiyatga ega: u tabiat va jamiyatdagi narsa-predmetlarning, voqea-hodisalarning tildagi nomlari bo'lgan leksemalarning ma'nolarini va shu ma'nolar orqali borliqdagi narsa-hodisalarning o'zlari haqidagi tushuncha-tasavvurlarni umumlashtirish va farqlash imkonini beradi^{78 79}-¹".

Graduonimiya - leksemalarning ma’no guruhlari a’zolarida u yoki bu belgining darajalanishi. Bunday darajalanish oppozitsiyaning (zidlanish- ning) bir turi deb qaraladi¹²¹ va shu qatordagi bosh so'zga nisbatan belgilanadi. Masalan: «yosh» belgisiga ko'ra (bosh so'z ajratib ko'rsatilgan): buzoq- tana-g'unajin-sigir; qiz-juvon-ayol, «Belgi»dagi darajalanish asosida: chiroyli- suluv-ko'rkam-zebo; «siljish sur'ati» belgisiga ko‘ra: yurmoq-chopmoq- yugurmoq-yelmoq kabi.

Graduonimiya hodisasini o‘z vaqtida Alisher Navoiy ham payqagan va uni turkiy (o'zbek) tilining boylik ko'rsatkichlaridan biri sifatida izohlagan edi. U o'zining «Muhokamatul-lug'atayn» asarida «yig'lamoq» ma’noli so'zlarguruhini ayni shu darajalanish aspektida talqin qiladi: yig'lamsinmoq- ingramoq-singramoq-o ‘kurmoq-hoy-hoy yig'lamoq kabi¹²². Demak, Alisher Navoiyni shu hodisaning ilk tadqiqotchisi desak bo'ladi.

Keyingi 20-30 yil ichida o'zbek tilshunosligida bu masalaga alohida e’tibor berilmoqda¹²'.

Leksemalarning ma'no munosabatlarida darajalanish hodisasining o'rganilishi ko'p jihatdan ahamiyatlidir: lug'at boyligining tizim sifatidagi tavsifini berishda, sinonimlar va antonimlar lug'atini tuzishda, lug'aviy birliklarning uslubiy vosita (stilistik figura) sifatidagi qiymatini belgilashda graduonimik tadqiqotlar natijasidan foydalanish mumkin.

123.