Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

. 

Ekotizimni maksimallashtirish
, 
ya’ni bugungi kunda tartibga soluvchi 
tomonidan belgilab berilgan me’yoriy doiralar bilan cheklangan o‘qitishdagi 
vazifalarni hal qilish uchun mavjud kompetensiyalarga ega bo‘lgan odamlarni 

---

83 
maksimal darajada jalb qilish. 
Albatta, sanab o‘tilgan funksiyalar faqat ma’lum bir universitetlar guruhiga 
ta’alluqli bo‘lishi mumkin bo‘lib, ekspertlar ular qatoriga global tadqiqot 
universitetlarini ham kiritadi. Bu universitetlar tadqiqotlardan tashqari, loyiha 
universitetlari sifatida, startaplarni rivojlantiradigan, o‘z bitiruvchilari uchun yangi 
bizneslar, yangi ijtimoiy tashabbuslar, klublar va boshqalar uchun qulay muhit 
yaratadigan zamonaviy universitetlar sifatida rivojlanadi. 
Ta’lim muassasalarining yana bir muhim guruhga global fanda raqobat qila 
olmaydigan, lekin mintaqalarda intellektual markazlashuv markazlari sifatida 
ishtirok etishi zarur bo‘lgan universitetlar kiritiladi. Ulardabirinchi o‘ringa ijtimoiy 
funksiya – mahalliy bizneslar va ijtimoiy loyihalarni ishlab chiqish hamda keng 
madaniy shlelf yaratish ham qo‘yiladi. Bunda tayanch mintaqaviy OTMlarini 
ajratish, ularga ekspertlar mutlaq aniq tayanch sifatida belgilagan kengaytirilgan 
universitet funksiyalari taqdim etish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Universitetlarning uchinchi turionlayn (masofaviy) o‘qitish jarayonlariga 
hizmat ko‘rsatishga qaratiladi. Amalda buodamlarga ular o‘tgan ko‘p sonli qisqa 
kurslardan ma’lum bir daraja olishiga yordam beradigan universitetlar. Ushbu 
universitetlar funksiyasi – hozirgi kunda istalgan rivojlangan mamlakat aholisi 
uchun ijtimoiy imperativ sanalgan oliy ta’lim maksimal darajada keng qamrovini 
ta’minlashdan iborat.Korporatsiyalar va tarmoqlar uchun kadrlar tayyorlash va 
qayta tayyorlashni amalga oshiradigan korporativ universitetlar alohida guruhni 
tashkil qiladi.Universitetlarning yana bir turi – hozirgi kollejlardan yetishib 
chiqishi lozim bo‘lgan universitetlar. Bu hozirda ko’pchilik mamlakatlarda amaliy 
bakalavriat deb ataladi, lekin bu amaliy bakalavriatdan ko‘ra kengroqdir. 
Bashoratlarga ko’ra, 2030 yillarga kelib, mehnat bozorida qo‘li bilan ishlaydigan 
odamlar kasblari taqchil va yuqori nufuzli bo‘lib qoladi. Suni ham hisobga olish 
kerakki, bir hilsohalarda faoliyat yuritayotgan universitetlarga ulkan raqobat 
sektori yuzaga keladi. Yangi sektorniyirik kompaniyalarning o‘quv markazlari 
ham, ixtisoslashgan firmalar ham, bozorda yuzaga keladigan ta’lim startaplari ham 
tashkil qiladilar. Universitetlartez o‘zgaradigan, kuchli individuallashgan talablarni 

---

84 
qondirish uchun juda ham inert bo‘lib, bu albatta, ushbu sektorni yangi 
tijoratlashtirish uchun katta imkoniyatlar taqdim etadi. 
Hozirgi paytda ko’pchilik mamlakatlarning bir qator etakchi OTMlari, tashqi 
cheklovlar va ichki to‘siqlarga qaramay, raqamli iqtisodiyot da’vatlariga mos 
ravishda javob bera oladigan ta’lim muhitini shakllantirishga kirishdilar. Raqamli 
iqtisodiyot sohasida ta’lim berish va kadrlar tayyorlash sohasida asosiy 
o‘zgarishlardan biri - keng insonparvarlik tamoili hisoblanishi lozim ekanligi 
sababli, birgalikdagi ta’lim dasturlari ishlab chiqish uchun gumanitarva texnik 
OTM salohiyatini birlashtirish istiqbolli yo‘nalishga aylanashi mumkin.Hozirgi 
kunda dunyoda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlar hayotning barcha jabhalariga daxl 
qilmoqda. Bu esa raqamlashtirish bo’yicha ta’lim olish usullarini tubdan 
o‘zgartiradi, biroq taassufki, avvalgidek, ko‘plab muammolar saqlanib turibdi: 
raqamli texnologiyalarga ulanishdagi tengsizlik, turli sabablarga ko‘ra ta’lim 
sifatining pasayishi, uning merkantillashuvi. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalarini ta’lim sifatini yaxshilash va samaradorligini oshirishda 
foydalanish mumkin bo‘lishi, ta’lim imkoniyatlarining teng bo‘lishiga hizmat 
qilishi mumkin bo‘lishiga katta e’tibor qaratish lozim. Busizrespublika 
hamjamiyati o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi. Inson raqamli 
iqtisodiyotning asosiy elementiga aylangan sharoitlarda ta’lim nafaqat ijtimoiy 
ne’mat va insoning asosiy huquqi ma’nosiga ega bo‘ladi, balki murakkab vazifa – 
tubdan tamaddun o‘zgarishlari sharoitlarida «kelajakni ishga tushirish» 
mexanizmini hal etishi lozim bo‘lgan srategik ustuvorlik mazmuniga ham ega 
bo‘ladi. Hozirgi kunda dunyoda iqtisodiyot tuzilmasi tubdan o‘zgarmoqda–tobora 
ko‘plab odamlar tovar ishlab chiqarish bilan emas, balki axborot olish va qayta 
ishlash bilan shug‘ullanmoqdalar. Hamma uchun odatiy bo‘lgan an’anaviy 
iqtisodiyot o‘rniga bir qator xususiyatlarga ega bo‘lgan raqamli iqtisodiyot 
kelmoqda: 

axborot tugab bo’lmaydigan asosiy aylanishi; 

internetda savdo maydonlari cheklovlarga ega emasligi; 

kompaniya o‘lchami uning raqobatbardoshligiga ta’sir etmaydi; 

---

85 

bitta moddiy resursning o‘zini turli hizmatlar taqdim etish uchun cheksiz marta 
foydalanilishi mumkinligi; 

operatsion faoliyat ko‘lami asosan Internet tizimi imkoniyatlari bilan 
belgilanishi. 
Axborot matematik nazariyasining miqdoriy o‘lchovlariga tayanib, 
D.S.Robertson (AQSH), rivojlangan jarayonlarining bir-biri kuchaytirib berishidan 
kelib chiqib, «tamaddun bu – axborot» formulasini ilgari surdi, ishlab 
chiqariladigan axborot miqdori bo‘yicha tamaddunning rivojlanish darajalarini 
quyidagi tarzda pog’nalarga ajratdi: 
• 0-daraja – alohidaolingan bir odamning miyasi axborot sig‘imi – 107 bit; 
• 1-daraja – jamoa, qishloq yoki qabila ichida og‘zaki muloqot –muomalada 
bo‘ladigan axborot miqdori - 109 bit; 
• 2-daraja – yozma madaniyat; jamiyatning axborotlashganlik o‘lchami bo‘lib 
1011 bit axborot joylagan 532800 qog‘oz o‘ramiga ega bo‘lgan Aleksandriya 
kutubxonasi hizmat qiladi; 
• 3-daraja – kitob mabaniyati: yuzlab kutubxonalar mavjud bo’lib, ular o‘n 
minglab kitoblar, gazeta va jurnallar saqlaydi, ularning umumiy sig‘im bir nahca 
minglab terabaytlar deb baholanadi; 
•4-daraja – hajmi bir necha ming zetabaytlarva petabaytlar bo‘lgan axborot 
elektron qayta ishlanadigan axborotlashgan jamiyat. 
Iqtisodiy nuqtai-nazardan aytish mumkinki, axborot mehnat unumdorligining 
o‘sishiga hizmat qilishi hamda ijtimoiy boylik ishlab chiqarishning moddiy 
tarkibiy qismida qo‘shilgan qiymat yaratishi lozim va bu axborotlashgan jamiyat 
iqtisodiyotida uning birinchi iqtisodiy mazmuniga aylanadi. Axborot «xomashyo» 
sifatida inson, tabiat va turli texnik qurilmalar tomonidan yaratiladi. Ular 
tomonidan iste’mol ham qilinadi, qayta ishlash uchun axborotni uzatish, saqlash, 
qidirish va yetkazish masalalarini hal qilish talab qilinadi, buning uchun 
«transport» (magistral va lokal tarmoqlar, aloqa tizimlari), «omborlar» 
(ma’lumotlar markazlari), «texnika» (kompyuterlar), «vositalar» (dasturiy 
ta’minot) yaratiladi. Ya’ni iqtisodiyotda jamiyatning axborot ehtiyojlarini 

---

86 
qondirish uchun moddiy ishlab chiqarish va hizmatlar sohasining ma’lum bir 
segmentlarii shakllantiriladi. 
Raqamli iqtisodiyot yoki boshqacha qilib aytganda web-iqtisodiyot 
zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalangan holda tashkil qilinadigan 
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlar tizimini ifodalaydi.Raqamli 
iqtisodiyot zamonaviy jamiyatda kundalik voqelikka aylanadi, undan foydalanish 
tufayli 
barcha 
tarmoqlar 
samaradorligi 
ortadi. 
Zamonaviy 
kompyuter 
texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari sifat va son jihatidan ortadi - 
kompyuter orqali deyarli barcha operatsiyalarni amalga oshirish: pul to‘lash, 
chiptaga buyurtma berish, kerakli axborot qidirish mumkin.Raqamli iqtisodiyot 
davrida axborot eng muhim rol o‘ynaydi va u ulkan qiymatga ega bo‘lgan asosiy 
nomoddiy aktivga aylanadi. Hozirgi bosqichda axborot rivojlanishidagi bosh 
tendensiya sun’iy intellekt va kommunikatsiya vositalari sohasidagi yutuqlar bilan 
birgalikda kompyuter texnikasini takomillashtirishdan iborat. Hozirgi kunda 
axborot dunyoda jamiyatning asosiy ijtimoiy qadriyatlaridan biriga aylanmoqda. 
Axborot texnologiyalarijamiyat tomonidan axborot resurslaridan foydalanish 
jarayonining muhim tarkibiy qismiga aylangan. Hozirgi kunda ular bir nechta 
evolyusiya bosqichlaridan o‘tgan bo‘lib, ularning almashinuvi asosan axborot 
izlash va qayta ishlash uchun yanada zamonaviy texnologik vositalar paydo 
bo‘lishi bilan asoslanadi. Rivojlanishning hozirgi bosqichiaxborot texnologiyalari 
segmenti yo‘nalishining texnik bazasini rivojlantirishdan strategik ustunlik yaratish 
uchun ochiq vositalar qo‘llash tomon o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Vaqt 
bosqichlariga bo‘lish ularga muvofiq amalga oshiriladigan ma’lumotlarni qayta 
ishlashning har xil turlaridan foydalangan holda axborot texnologiyalarini 
rivojlantirishga nisbatan bir nechta nuqtai-nazarlar mavjud. 
2017 yil raqamli iqtisodiyot hal qiluvchi bosqichga kirdi – sayyoramiz 
aholisining yarmi internetga ulandi. McKinsey (MGI) global institutining 
baholariga ko‘ra, yaqin 20 yil ichida dunyo ish operatsiyalarining 50%gacha 
bo‘lgan qismi avtomatlashtiriladi, bu jarayon ko‘lami bo‘yicha XVIII–XIX 
asrlarda ro‘ybergan sanoat inqilobi bilan taqqoslanishi mumkin.Jamiyatni 

---

87 
axborotlashtirish axborot texnologiyalarining bir necha marta o‘sishi, axborot 
resurslari iste’mol sur’atining ortishi va ijtimoiy ishlab chiqarish sektorida mehnat 
unumdorligining sezilarli darajada oshirish zaruratiga javob reaksiyasi hisoblanadi. 
AQSH, Yaponiya va Evropa Ittifoqi mamlakatlari kabi iqtisodiyoti rivojlangan 
davlatlar amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, jamiyatni axborotlashtirish muammosining 
yechimi rivojlanishning global maqsadi hisoblanadi va sayyoramizning tamaddun 
rivojlanishi yangi darajasiga o‘tishi bilan bog‘lanadi.Yuqori tezlik raqamli 
iqtisodiyot alomatlaridan biri hisoblanadi. Tezlikning o‘sishi hamma joyda, lekin 
ayniqsa, buyurtmalar bajarish, axborot yaratish, olish, qayta ishlash va jo‘natishda 
ro‘y bermoqda. Har qanday harakatdan zudlik bilan javob olish kutilmoqda. 
Raqamli iqtisodiyot zamonaviy jamiyat faoliyatining barcha sohalarida ham 
eskicha tartibni shiddat bilna siqib chiqarmoqda, kundalik takrorlanadigan zerikarli 
operatsiyalarni avtomatik ravishda bajarishga va optimal qarorlar qabul qilish 
uchun axborotni tez taqdim etishga imkon bermoqda. Raqamli iqtisodiyotda asosiy 
rolni axborot tizimlari egallaydi. Aloqa operatori uchun bunday tizimlar, birinchi 
navbatda, operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash tizimlari (OSS-operatsions support 
systems) va biznesni qo‘llab-quvvatlash tizimlari (BSS-business support systems) 
hisoblanadi. Ular ichki biznes-jarayonlarning amaliy ta’minot toifasini ifodalashi 
sababli, ularni o‘zgartirish – biznes-jarayonlardagi o‘zgarishlarga javobdir. 
Axborot texnologiyalarining qo‘llanishi bilan jamiyatning barcha 
qatlamlarida, shaxsiy hayotda ham katta o‘zgarishlar ro‘ybermoqda, odamlarning 
turmush tarzi tubdan o‘zgarmoqda. Yangi kasblar va o‘zaro aloqa vositalariga 
ehtiyoj yuzaga kelmoqda. Axborot, axborot infratuzilmasi, axborot to‘plash, 
shakllantirish, tarqatish va foydalanishni amalga oshiradigan sub’ektlar yig‘indisini 
ifodalaydigan 
elektron 
resurlar, 
shuningdek, 
bunda 
yuzaga 
keladigan 
munosabatlarni tartibga solish tizimining roli o‘smoqda.Albatta, mutaxassislarni 
raqamli sektorga kiritish masalasi vujudga keladi. Masalan, raqamli iqtisodiyot 
sohasida