Gimnastika Fanining turlari rеja: Gimnastikaning ta'rifi. Gimnastikaning asosiy vositalari

4. GIMNASTIKA O`QUV-ILMIY FAN SIFATIDA

gimnastika mashqlarni o`rganish gimnastikasi mashg`ulotlarida asosiy o`rinda turadi. Gimnastika o`sib kеtayotgan avlodga ta'lim va tarbiya bеrish sistеmasidagi pеdagogik bilim soxasi, otilishi shart bo`lgan o`quv darsi xisoblanadi. Dars sifatida u maktablarda, o`rta va oliy o`quv yurtlarida o`qitiladi.

Gimnastika nazariyasi gimnastika prеdmеtini mohiyati va mazmuniga, uning maqsadi va vazifalariga, jismoniy tarbiya sistеmasidagi gimnastikaning o`rni va ahamiyatiga daxldor masalalarni ishlab chiqadi.

Gimnastika jismoniy tarbiya vositalari gimnastika tarixi uning va mеtodlaridan biri sifatidagi rivojlanish va qaror topish jarayonini ochib bеradi. Gimnastika vosita va mеtodlarini takomillashtirish bilan aloqador masalalarni yoritadi. Gimnastika dars bеrish mеtodikasi bo`limida esa ta'lim va tarbiyaning umumiy asoslari, turli kontingеntlar mashg`ulot uyushtirish mеtod va pryomlari qarab chiqiladi.

Jismoniy tarbiyaning mamlakat sohasida gimnastika yetakchi

o‘rinni egallaydi. Uning vosita va usullarining keng doirasi deyarli

barcha insonlami: bolalar va o ‘smirlar, katta yoshlilar va qariyalar,

ayollar va erkaklar, sogiom kishilar va bemorlami qamrab olish-

ga imkon beradi. Gimnastika har taraflama jismoniy rivojlanish va

insonning harakat qobiliyatlarini takomillashtirishni ta’minlab, uni

mehnatga va Vatan himoyasiga tayyorlaydi. Ayniqsa, o ‘sib borayot-

gan avlodning jismoniy takomillashuvida gimnastikaning ahamiya-

ti kattadir. Gimnastika bilan muntazam shug‘ullanish boshlang‘ich

jismoniy tarbiya masalalarini yanada muvaffaqiyatli hal qiladi,

jismoniy fazilat va qobilyatlaming rivojlanishi uchun mustah-

kam asos soladi, kelishgan gavda va qaddi-qomatni shakllantiradi,

yurak qon-tomir, nafas olish, ovqat hazm qilish a ’zolari va inson

organizmining boshqa tizimlari bir marom va tartibda ishlashiga

imkon yaratadi. Gimnastikaning alohida ahamiyati uning ilm olish

imkoniyatlarining o ‘z ichiga olganligidadir.

Odam gavdasi harakatlarining tahlili va xulosasini egallab olish,

o ‘rganilayotgan harakat mashqlarini sekin-asta murakkablashtirib

borish, gimnastika mashqlarining cheksiz ko‘rinishlari (ulaming

shakli ,tuzilishi, bajarish ketma-ketligi)dan foydalanish imkoniyati

gimnastika bilan shug‘ullanuvchilarda tasawurlarini ko‘rgazmali

kengaytirish, ulaming umumiy qonuniyatlarini bilib olish va shun-

day qilib, aqliy bilim va jismoniy tarbiya o ‘rtasida amaliy aloqa

o ‘matish imkonini beradi. Gimnastika turlarini tasniflash: gimnastika mashqlarining tur- li-tumanligi va ulaming shug‘ullanuvchilarga keng koiam li ta’siri gimnastikaning ayrim, nisbatan mustaqil turlarining rivojlanish uchun asos b o iib xizmat qilgan. Gimnastika vositalari yechish zamr

bo ig an masalalaming ko‘pligi, mashqlaming o ‘ziga xosligi ulaming

shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri va tabiati mamlakatimizda

gimnastika turlari tasnifini aniqlash va yuzaga keltirishga yordam

beradi. 1968-yildagi gimnastika bo‘yicha mutaxassislar anjumanida

quyidagi tasnif qabul qilingan:

1) asosiy, sogiiqni saqlashga xizmat qiluvchi va kuch hamda ep-chillikni talab qiluvchi gimnastikani o ‘z ichiga olgan umumrivojlan- timvchi turlar;

2) sport, badiiy gimnastika va sport akrobatikasini birlashtiruvchi

sport turlari;

3) ishlab-chiqarishdagi badantarbiya, harbiy-amaliy va sport -

amaliy hamda davolash gimnastikasidan iborat amaliy turlar.

Odamlaming barkamol jismoniy rivojlanishi va takomillashu-

viga umumiy maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda ms gimnastikasi turlarini tasniflash amaliy ishda katta pedagogik va sog‘lomlashti-

rish hamda gigiyena natijalariga erishishga yordam beradi.

Gimnastikaning umumrivojlantiruvchi turlaridan barkamol

jismoniy rivojlanish, sog‘liqni mustahkamlash, shug‘ullanuvchilar

organizmini chiniqtirish, ulaming ish qobiliyatini oshirish va harakat

vazifalarini takomillashtirish masalalarini hal qilishda foydalaniladi.

Asosiy gimnastika bolalar (maktabgacha va maktab yoshidagi)

va kattalar mashg‘ulotlarida keng qo‘llanilmoqda. Shug‘ullanuv-

chilaming muayyan kontingenti (bolalar, kattalar va keksa odamlar)

ga qarab asosiy gimnastika vazifalari, mazmuni va mashg‘ulot olib

borish uslubiyati ancha farq qiladi. Asosiy gimnastika mashg‘ulotlari

deyarli barcha sogiom odamlar uchun jismoniy yuklama kattali-

gi va yo‘nalishi (faoliyati qonuniyatlarini egallash va odamning

harakat imkoniyatlarini baholash) jihatidan qulay va yengilligi bilan

tasniflanadi.

Asosiy gimnastika mashg‘ulotlari maktabgacha va maktab

yoshidagi bolalar bilan jismoniy tarbiyaning maxsus darslarida va

sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda qaddi-qomatni to‘g ‘ri tutishni

shakllantirish sogiiqni mustahkamlash yaxshi jismoniy rivojlanish-

ga ko‘maklashish hayot uchun zarur asosiy harakat mahorati va

ko‘nikmalari ishlab chiqish maqsadida olib boriladi. Bolalar bilan

boiadigan asosiy gimnastika mashg‘ulotlari turli-tuman vositalar-

ni o ‘z tarkibiga oladi: amaliy mashqlar (yurish, yugurish, sakrash,

irgitish va boshq), predmetli va predmetsiz umumrivojlantimvchi

mashqlar (q o i, oyoq va gavda uchun) ommaviy turdagi gimnastika

oti, devorchasi, xarisi, narvon va boshq.) gimnastika anjomlar bilan

boiadigan mashqlar (tumik, bmslar, halqalar va boshq.).

0 ‘smirlar, qizlar erkaklar va ayollar uchun asosiy gimnas-tika. Gimnastikaning xuddi shu vositalami o ‘z ichiga oladi, uyush-

gan mashg‘ulot ko‘rinishida olib boriladi va odamning jismoniy va

axloqiy-irodaviy sifatlarining rivojlanishiga shuningdek, unda hay-

otiy zamr harakat mahorati va ko‘nikmalarining shakllanishiga im-

kon beradi.

SogMiqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika shug‘ullanuv-

chilar organizmini sogiomlashtirish va chiniqtirish va ish qobili- yatini oshirishga yo‘naltirilgan. Jinsi, yoshi, sog‘lig‘i jismoniy

tayyorgarligidan qat’iy nazar u shug‘ullanuvchilaming barcha

kontingentlari uchun qulaydir. Sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi

gimnastika mashg‘ulotlarining asosiy mazmuni umumrivojlantimv-

chi va ba’zi bir amaliy mashqlar bilan uqalash muolajasini qabul qil-

ish va suvda organizmni chiniqtirishni qo‘shib olib borish hisoblana-

di. Sogiiqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlari

ertalab, kunduzgi va kechqumn mustaqil ravishda (yakka holda) va

o ‘qituvchi rahbarligida (gumh shaklida) o ‘tkazilishi mumkin.

Atletik gimnastika keyingi yillarda yoshlar o ‘rtasida juda om-

malashib ketdi. 0 ‘zining maqsadli yo‘nalishi bo‘yicha u sogiiqni

saqlashga xizmat qiluvchi gimnastikaga yaqindir va kuchga toigan,

bo‘rtma muskullari b o ig an kelishgan chiroyli qaddi-qomatning

shakllanishini ta’minlaydi, gavdani tutishdagi kamchiliklami

to‘g‘irlaydi, odamning kuch, egiluvchanlik, epchillik va boshqa

jismoniy sifatlami rivojlantiradi. Atletik gimnastikaning asosiy

vositalari b o iib og‘irlik (gantel, tosh, metall tayoqlar, espander

va boshq.) bilan va og‘irliksiz umumrivojlantiruvchi mashqlar

hisoblanadi. Ogirlikpredm etlaridan foydalanish shug‘ullanuvchilar

organizmiga mashqlaming ta’sir jadalligini oshiradi va jismoniy

yuklamaning oqilona miqdorini talab qiladi. Atletik gimnastika

mashg‘ulotlari yakka tartibda va gumhli bo iish i mumkin. Ular

alohida moddiy-texnik sharoitlami talab qilmaydi va zalda, ochiq

havoda va uy sharoitlarida o‘tkazish mumkin emas.

Gimnastikaning sport turlari. Keyingi o‘n yilliklarda gimnas-

tikaning sport turlari (sport, badiiy gimnastika va sport akrobatika-

si) mamlakatimizda keng tarqalib, ommalashib ketdi. Bunga vatan

gimnastikachilarining dunyoning eng yuqori xalqaro gimnastika

anjumanlaridagi ajoyib muvaffaqiyatlari yordam berdi. Gimnas-

tikaning sport turlari shug‘ullanuvchilaridan yuqori har tomonlama

jismoniy tayyorgarlikni talab qiladi, ularda muhim axloqiy-irodaviy

sifatlami rivojlantiradi, ulaming ma’naviy va badiiy tarbiyasiga ta’sir

qiladi, turli-tuman, tuzilishi, texnikasi va bajarish aniqligi jihatidan

murakkab gimnastik mashqlami birlashtiradi. Gimnastikaning sport

turlari bilan muntazam shug‘ullanish yuqori sport natijalariga eri-

shish va odam gavdasining vaziyat va harakatlaridagi nafosat va mahorat namunalarini ko‘rsatib, san’atda murakkab mashqlami

egallashga erishish imkonini beradi. Sport gimnastikasi yigit va qiz-

lar, erkaklar va ayollar uchun sportning ko‘pkurash turi hisoblanib,

u gimnastika anjomlari bilan boiadigan mashqlar erkin mashqlar va

tayanib sakrashlardan iboratdir. Erkaklardagi gimnastika ko‘pkurash

gimnastik anjomlardagi mashqlar erkin mashqlar, tumik, qo‘shpoya,

halqalar, dastakli otdagi mashqlar, tayanib sakrashlardan iborat.

Ayollar ko‘pkurashi erkin mashqlar, xari ustidagi, turli balandlikda

b o ig an qo‘shpoyadagi mashqlar va tayanib sakrashlami o‘z ichiga

oladi. Yuqori sport mahoratiga erishishni asosiy gimnastikachining

barcha mashqlarini o ‘z ichiga olgan gimnastik harakatlar maktabini

egallab olmasdan tasaw ur qilish qiyin.

Badiiy gimnastika faqatgina ayollar sport turidir. Badiiy gimnas-

tika mashqlari ayol organizmi xususiyatlariga mos keladi, lekin bu

mashqlaming turli-tumanligi va qiyinchiliklarining keng doirasi

ulami turli yosh va tayyorgarlikdagi shug‘ullanuvchilar guruhlari

mashg‘ulotlarida qoilashga imkon beradi. Badiiy gimnastikaning

mazmuni va o ‘qitishdagi uslubiy fazilatini ta’minlovchi asosiy

o ‘ziga xos xususiyati musiqa bilan bevosita uzviy bogiiqligidadir.

Mashqlardan ularga jo ‘r b o iish uchun tanlangan musiqali asarlarga

sur’at marosim va tabiati jihatidan juda mos ravishda foydalanila-

di. Harakat va musiqaning bunday chambarchas birligi jismoniy

va badiiy tarbiya masalalarini muvaffaqiyatli hal qilishga imkon

beradi. Badiiy gimnastika mazmunini buyumlar (koptok, gardish,

tasma, cho‘qmor, arg‘amchi va boshq.) bilan yoki buyumsiz va

yugurish kabi raqs tabiatli mashqlar tashkil qiladi. Badiiy gimnas-

tika xoreografiya klassik balet va xalq raqslari hamda har xil max-

sus ishlangan va qayta ishlangan pmjinali, toiqinsim on va boshqa

harakatlardan o ‘zlashtirib olingan mashqlaming katta xazinasiga

egadir.Sport akrobatikasi mamlakatimizda ommalashgan sport turlaridan biridir. Akrobatik mashqlaming hammabopligi, jamoaviyligi ulardan bolalar, o ‘smirlar va kattalar mashg‘ulotlarida foydalanishga imkon beradi. Sport akrobatikasining mazmu- ni mashqlaming turli-tumanligi bilan ajralib turadi. Akrobatika sakrashlar (dumalash, o ‘mbaloq oshish, to‘ntarilish, salto va boshq.)muvozanat saqlashdagi juftli va guruhli mashqlar (tik turish hola- ti, ko‘prik, shpagat, ikki kishilik, uch kishilik mashqlar va boshq.), uloqtirish mashqlari (oyoq ostiga uloqtirib sakrash, yelkadan uloqti- rish va boshqalar) batutda sakrash.

Sport gimnastika turlarining har biri sportchilaming razr- yadlariga mosligini aniqlovchi o ‘z dastur va maxsus talablarga ega. Mamlakatimizda gimnastika sport turlarining rivojlanishini va om- malashuvi ustidan maxsus yaratilgan federatsiya rahbarlik qiladi.Gimnastikaning amaliy turlaridan mehnat, harbiy va sport foaliyatining takomillashuvidan maqsadga yo‘naltirilgan masalalar- ni hal qilishda va mehnat faoliyati va sog‘liqni saqlash va tiklash uchun profilaktika choralari sifatida foydalaniladi.Ishlab chiqarish gimnastikasi mehnatkashlami sog‘lomlashti- rish ulaming mehnat qobiliyati va mehnat samaradorligini oshirish masalalarini hal qiladi. Ish amaliyotida ishlab chiqarish gimnas- tika mashg‘ulotlarining ikki shaklidan keng foydalaniladi. Ish boshlanishidan oldin va mehnatkashlar organizmini kutilayotgan mehnat faoliyatiga tayyorlovchi dastlabki gimnastika va ish pay- tida charchoqni bosish va shu qobiliyatni tiklashga imkon bemvchi jismoniy tarbiya to‘xtamlari.Kasbiy-amaliy gimnastika ishlab chiqarishda muayyan mehnat jarayonlarini amalga oshirish uchun zamr b o ig an mehnatkashlar- ning maxsus harakat mahorati va ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga imkon beradi.Dengizchilar, uchuvchilar, fazogirlar, o‘t o ‘chiruvchilar va bosh- qalar uchun kasbiy- amaliy gimnastikaning turli ko‘rinishlari mav- jud.Harbiy-amaliy gimnastika kasbiy-amaliy gimnastikaning bir turi hisoblanadi va harbiy faoliyatga xos b o ig an maxsus harakat mahorati va ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga imkon beradi. Harbiy-amaliy gimnastika mashqlari gimnastikaning turli-tuman amaliy vositalari yurish, yugurish, sakrash, to‘siqlar-ni yengib o ‘tish va boshqa)dan tarkib topgan va muayyan qo‘shin turining o ‘ziga xosligini hisobga olgan holda o ‘tkaziladi Amaliy sport gimnastikasidan umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni oshirishda va shu asosda tanlangan sport turida yuqori sport natijalarga erishishda keskin choralar sifatida foydalaniladi. Amaliy sport gimnastikasi mazmuni sport turi mazmuniga b o g iiq va mashg‘ulot jarayonining ayrim davrlari masalalariga mos ravishda o ‘zgarishi mumkin.Davolash gimnastikasi mehnatkashlaming s o g iig i va mehnat qobiliyatlarini tiklashga e ’tirof qilingan. Davolash gimnastika- si vositalarini tiklashda shikastlanish va kasallik natijasida pay- do b o ig an kamchiliklami to‘g ‘rilashda, ayniqsa samara beradi. Davolash gimnastikasi mazmuni kasallik va shikastlanishlar turiga b o g iiq b o iib , davolovchi mutaxassis bilan davolash jismoniy tar- biya uslubiyotchisi tomonidan aniqlanadi. Davolash gimnastika- si mashg‘ulotlari dars, seans, muolaja, sayr va boshqa shakllarda o ‘tkaziladi.