Gidrotexnika

---

0 ‘Z B E K IS T O N R E SP U B L IK A S I 
0L 1Y VA O 'R T A M A X SU S T A ’L IM V A Z IR L IG I
O RTA M A X S U S, K A S B -H U N A R T A ’L IM I M A R K A ZI
M. B A K IY E V , B. N O S I R O V , R. X C V JA Q U L O V
GIDROTEXNIKA
INSHOOTLARI
K a sb -h u n a r kollejlari uchun о ‘q u v qo ‘llanm a
T O S H K E N T - «T A L Q IN » - 2007

---

35
\? %
?M
22
,
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o 'r t a m axsus t a ’lim vazirligining 
oliy va o ‘rta m axsus, k a s b - h u n a r t a ’limi o ‘q u v - m e to d ik birlashm alari 
faoliyatini m uvofiqlashtiruvchi kengashi t o m o n id a n
nashrga tavsiya etilgan.
T a q r i z c h i l a r :
0 ‘. 
X u sa n xo 'ja ev,
T o s h k e n t a rx e tek tu ra-q u rilish insti-
tu tin in g « G id ro te x n ik a inshootlari, z a m in va po y d e- 
vorlar» kafedrasi dosenti, texnika fanlari n o m z o d i;
A. M avlonov,
Qarshi politexnika k a sb -h u n a r kollejining 
direktori.
m
Ь Ь 6 Ч 9
M . B akiyev, В. N o siro v , R. X o‘jaq u lo v
G id ro te x n ik a inshootlari. K a s b - h u n a r kollejlari u c h u n о ‘quv q o ‘llanm a. 
— Т.: «Talqin» n ash riy o ti, 2 007.— 320 b.
M azkur o ‘quv q o 'lla n m a suv dim lovchi va suv o 'tk az u v ch i in sh o o tlar, gidrotexnika 
insh o o tlarin in g zatvorlari, m exanik jih o zlari, to 'g 'o n la r, suv o m borlari va gidrouzellarda 
in shootlam ing joylashuvi haqida batafsil m a ’lum otlar be rad i. QoM lanm ada tegishli m avzular 
b o 'y ich a am aliy va lab o rato riy a m ash g 'u lo tlarig a d o ir m isol va m asalalar ham keltirilgan. 
Q o 'llan m a am aldagi d astu r asosida yozilgan b o 'lib , k a sb -h u n ar kollejlarining «Suv xo'jaligi va 
m elioratsiya*, «G idrotexnika qurilishi» yo'nalishlari b o 'y ich a ta ’lim olayotgan talabalariga 
m o 'ljallan g an b o 'lib , u n d a n m azkur sohaga qiziquvchi m utaxassislar ham foydalanishlari 
m um kin.
I S B N 9 7 8 -9 9 4 3 -3 2 5 -0 8 -1
© «Talqin» nashriyoti, 2007-y.
‘ 
/
I 
N a v c i y i
2(jK & a Y\
n o m i d a g i
1
m p m
"
'
M
K '

---

KIRISH
M a m la k a tim iz n in g iqtisodiy yuksalishi suv xo'jaligi va m elio ratsiy an in g
b u n d a n keyingi rivojlanishi bilan c h a m b a r c h a s b o g 'liq d ir. S h u b o isd a n
R e sp u b lik a m iz d a yer-suv resurslaridan o q ilo n a foydalanish, g id ro te x n ik
in s h o o tla rn i ishlatishni t o ‘g ‘ri yo 'lg a q o 'y ish h a m d a yirik gidro m elio rativ
in s h o o tla r xavfsizligini t a ’m in la s h , s u g 'o r ila d ig a n yerlar u n u m d o r lig in i 
oshirish, u la rn in g s h o 'r la n is h i va botqo.qlanishiga, s u g 'o ris h suvini suv 
m a n b a y id a n d a la la rg a ch a yetkazib b e ru v c h i s u g 'o rish ta r m o q la r id a h a m d a
su g 'o rish ja ra y o n id a suvning b e h u d a isro f bo'lishiga y o ‘l q o 'y m a s lik kabi 
m u a m m o la r g a jid d iy e ’tib o r q a ra tilm o q d a .
Keyingi yillarda qabul qilingan bir q a t o r «Suv va suvdan foydalanish 
t  risida», «Yer kodeksi», «Q ishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) 
t  risida», « D e h q o n xo'jaligi t  isid a » , « F e r m e r xo'jaligi t  risida», 
« G id r o te x n ik a in sh o o tla rin in g xavfsizligi t  risid a» kabi q a t o r q o n u n
hujjatlari fikrim izn in g yorqin dalilidir.
G idrotexnika — texnika fanlarining bir sohasi bo'lib, suv resurslari (daryo, 
ko'l, dengiz, okean, yer osti va atm osfera suvlari) d an xalq xo'jaligi ehtiyojlari 
u c h u n foydalanish va suv k eltiradigan zarralarga qarshi kurashish h a m d a
shu m a q s a d la r u c h u n ishlatiladigan g id ro te x n ik a in s h o o tla rin i loyihalash 
va qurish m asalalari bilan sh u g 'u lla n a d ig a n fan.
G i d r o t e x n i k a q u r i l i s h i b i l a n q a m r a b o l i n g a n x a l q x o ' j a l i g i n i n g
ta rm o q la rig a — zax q o c h irish , su g 'o rish , suv t a ’m in o ti, suv tr a n s p o rti, suv 
energiyasidan foydalanish (g id ro e n e rg e tik a), baliqchilik, suv to sh q in i va 
q irg 'o q la rn i h im o y a qilish, m u d o f a a in sh o o tla ri va b o s h q a la r kiradi. Suv 
resurslarining u m u m iy hajm i yer yu zid a 1,3 m lrd k m 3 ni tashkil qiladi, 
s h u n d a n 97,2 % ichishga yaroqsiz s h o ' r suv, 2,15 % m uzliklardagi suvlar 
va faqat 0,65 % nigina c h u c h u k suv tashkil qiladi.
O 'r t a Osiyo va S h im o liy Q o z o g 'is to n d ary o la rid a n yil d a v o m id a oqib 
o 't g a n su v n in g o 'r t a c h a m iq d o ri 127 k m 3 g a ten g b o 'lib , shu j u m l a d a n
A m u d a r y o d a 79,5 k m 3 , S ird a ry o d a 37,2 k m 3 ni tashkil etadi. B ulardan 
k o 'rin ib turibdiki, suv resurslarining h u d u d la r va vaqt b o 'y ic h a taqsimlanishi 
b ir tekis e m a s va u la rd a n foydalanish m a ’lu m g idrotexnik ta d b irla rn in g
bajarilishini t a q o z o etadi.
Misrda sug'orish kanallari m iloddan 4400 yil oldin, G ollandiyada m iloddan 
2 m ing yil oldin tosh q in g a qarshi dam balar, X o ra z m d a m ilo d d an o ldin V I — 
HI asrlarda sug'o rish tarm oqlari va t o 'g 'o n l a r qurilgani m a ’lu m . Z arafsh o n
vodiysida V III asrda sug'orish kanallari, hozirgi Birinchi may suv olish inshooti
3

---

o ‘m id a esa t o ‘g‘o n qurilganligi arab tarixchisi Ibn Xaukal asarlarida keltirilgan. 
Farg‘on a kanali Sam arqandni, Shohrud kanali Buxoroni suv bilan t a ’minlagan. 
S hosh yurtida (T oshkent atrofi) 50 d an ortiq aholi yashaydigan joylarda 
katta k an allar mavjudligi grek tarixchilari t o m o n i d a n yozib qoldirilgan. 
F arg ‘o n a vodiysida X V I—XVII asrlarda katta sug'orish kanallari qurilgan. 
X IX asr boshlarida faqat A m u d a ry o n in g pastki qism ida suvni balandlikka 
ko'tarib beruvchi 60000 dan ortiq ch ig'irlar mavjud bo'lgan.
Bizgacha saqlanib kelgan Z ax , Iskandar, B o'zsuv, Salar, X o n , Polvon, 
S h o v o t, G 'a z a v o t , D a r g 'o m , N a r p a y va S h u m a n a y k a n a lla ri, X o n va 
A b d u l l a x o n t o ' g ' o n l a r i , 0 ‘z b e k i s t o n h u d u d i d a 1,6 - 1 , 8 m l n g e k t a r
su g 'o rilad ig an ekin m a y d o n lari mavjudligi o 't g a n tarix im izd a g id ro tex n ik a 
qurilishining keng ko'lam ligiga yorqin misoldir.
O 'r t a O siyoda suv xo'jaligi va m elio ratsiy a b o 'y i c h a ilm iy ta d q iq o t 
ishlariga X IX a s m in g oxiri — XX asrning bo sh larid a kirishilgan, bu so h a 
o 't g a n asrning 60-yillariga kelib o 'z in in g yuqori p o g 'o n a s ig a k o 'ta rilg a n . 
Hozirgi k u n d a R esp u b lik am izd a su g 'o rish u c h u n yaroqli yerlar 15,9 m ln
gektarga ten g b o 'lib , su g 'o rila d ig a n m a y d o n 4,3 m ln g ektarni yoki u m u m iy
m a y d o n n in g 9,3 %ini tashkil etadi. Q ish lo q xo'jaligida o lin a d ig a n m a h -
s u lo tla rn in g 95 % su g 'o rilad ig an yerlar hissasiga t o 'g ' r i keladi.
Ayni pay td a R espublikam iz q u d ratli suv xo'jaligi m ajm u asig a ega: 53 ta 
suv om b o ri, 41 ta G E S , 1456 ta nasos stansiyalari, 30 m ing km xo'jaliklararo 
k anallar, 156 m in g km ichki t a r m o q kanallari, 134 m in g km zo v u rlar, 117 
m in g d a n o rtiq gidrotexnik in sh o o rla r qurilgan b o 'lib , u la rd a n foydalanishni 
tashkil etish u c h u n k o 'p la b mutaxassis k a d rla r mavjud.
G i d r o t e x n i k a q u rilis h i u c h u n z a r u r b o ' l g a n l o y i h a - q i d i r u v ish lari 
« T o s h s u v l o y i h a » , « S u v l o y i h a » , « 0 ' z m e l i o s u v l o y i h a » i n s t i t u t l a r i d a ,
G id ro te x n ik a fani b o 'y ic h a ilmiy izlanishlar O 'z b e k isto n Respublikasi fanlar 
a k a d e m iy a sin in g Suv m u a m m o la r i institu tid a, S A N I I R I ishlab chiqarish 
b irlashm asida, T o s h k e n t irrigatsiya va m elioratsiya in stitu tid a va y a n a bir 
q a n c h a oliy t a ’lim m uassasalarid a olib b o rilm o q d a .
A n a s h u la rd a n kelib ch iq ib , suv xo'jaligi va m elioratsiya sohasida yuqori 
malakali kadrlar tayyorlash shu ku n n in g dolzarb vazifalaridan biriga aylangan 
va uni bajarish m a q sa d id a b a r p o etilayotgan k a s b - h u n a r kollejlari tark ib id a 
b o sh q a b ir q a n c h a kichik mutaxassisliklar q a to rid a u shbu s o h a y o 'n alish lari 
h a m tashkil q ilin m o q d a.
E ’tiboringizga havola etilayotgan ushbu o 'q u v q o 'lla n m a tegishli m avzular 
b o 'y i c h a a m a liy va laboratoriya m ash g 'u lo tla rig a d o ir misol va m asalalar 
b ilan to'ld irilg an lig i ta la b a la rn in g n azariy b ilim larin i m u s ta h k a m la s h g a
y o rd a m beradi.
M a z k u r q o 'l l a n m a n i ta y y o rla sh d a a m a liy y o r d a m berganligi u c h u n
d o ts e n t М. I. R ah m a to v g a m u alliflar o ' z m in n a td o rc h ilig in i bildiradi.