Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari

2. Global demografik muammolarni yuzaga keltiruvchi sabablar. Global demografik muammolar – aholini miqdoriy va sifatiy rivojlantirish bilan bog’liq muammolardir. Global demografik muammolarga quyidagilarni misol qilish mumkin:

• 
  Jahon aholisi sonining mintaqaviy o’sish holatidagi tafovvutlar
  
• 
  Aholining hududiy joylashuvidagi mintaqaviy tafovvutlar
  
• 
  Aholining hayot darajasi
  
• 
  Aholining savodxonlik darajasi va b.
  

Insoniyat evolyutsiya qilayotir. Biz uni o’zimizning muomalamizda o’zgarib borayotgan faoliyatlarimizda, bilimning globalla shuvida hamda aloqalarda ko’rishimiz mumkin. Insoniyat evolyutsiyasi jarayonida bizning ko’rsatkichlar muttasil o’sib boruvchi darajaga chiqib ketdi. Bu esa avvalgi boblarda bir necha marotaba ta’kidlab o’tildi. Keling, endi oldin aytib o’tgan terminni - eksponensial o’sishni - yodga olaylik. Muhimi shuki, unsurlar soni har oshgan vaqtda hajman ikki baravar oshib boradi.

Raqamlar ham fikrlar ham keng qamrovda o’sib borayotir, ijtimoiy o’zaro aloqaga nima bo’ladi? Biz allaqachon yuzma-yuz ko’rishib muomalada bo’lish bo’yicha, ayniqsa, kompyuter va so’nggi e-mail, uyali aloqa vositalari va qo’lda tashib yuriladigan elektron uskunalar natijasida ma’lum darajadagi tushish ko’rsatkichi yuzaga kelayotganligiga guvoh bo’lmoqdamiz. Pessimistik tarafdan qaralganda bu ijtimoiy munosabatlarning yakunimi? Biz bir-birimiz bilan yuzma-yuz suhbatlashish imkoniyatini qo’ldan boy bermayapmizmi? Masalan, kollej professorlar-murabbiylari kompyuterlashtirilgan darslarga almashtirilishi mumkinmi? Optimistik tarafdan qaralsa, taraqqiy etgan texnologiya vositasida biz sun’iy tarzda virtual muloqot orqali yanada ko’proq odam bian gaplasha olish imkoniga ega bo’lamizmi? Ehtimolki, biz insoniyat evolyutsion jarayoning to’xtovsiz tarzda, muttasil taraqqiy etuvchi texnologiyalar orqali ijtimoiy munosabatlarga kirishiladigan yangi fazasiga qadam bosayotgandirmiz. Agar shunday bo’lsa, munosabat qilishning yangi paradigmasiga barchamiz baravar o’rganishimiz kerak. Aholi eksponensializmi ham inson taraqqiyotiga bog’liq. MIsol uchun, o’sib borayotgan ko’rsatkichlar inson munosabatlariga qanday qilib oid bo’ladi? Ehtimol, ba’zi demograflarni taajjubga solsa-da, Teilhard de Chardin aholi o’sishi haqida jiddiy tashvishlarini keltiradi. Quyida u shunday yozadi:

17-asrgacha sekin o’sish- 400 million yetgandan keyin yer aholisi ogohlantiruvchi darajaga yeta boshladi. 18-asr oxirida 800 millionga oshdi. 1900 larda 1600 million va 1940 - yillarda 2000 milliondan oshib ketdi. Joriy o’sish ko’rsatkichlarida urush va ocharchilikka qaramasdan, biz kelasi 25 yil davomida 500 millionga oshishini kutishimiz mumkin bo’lib qoldi. Bu demografik portlash yerdagi sanoat va birla shuvga chambarchas bog’liq bo’lgan rivojlanish bilan bog’langan. Ochiqroq aytadigan bo’lsak, bu ulkan ehtiyojlar va sifat va sondagi muammolarni keltirib chiqadi. (Teilhard, 1969a: 242–243)

Bundan tashqari, ortib boruvchi murakkablik to’g’ridan to’g’ri ijtimoiy munosabatlarga bog’liq bo’lishi mumkin. 21-asr uchun ijtimoiy munosabatlarning qanday ko’rinishlari olam nigohida kutilishi mumkin. Virtual holda barcha olimlar shuni ta’kidlashmoqdalarki, ijtimoiy munosabatlarsiz istalgan guruh yoki millat, shu boisdan ham, qulashga mahkum. 21-asrda yashar ekanmiz, yuzma-yuz inson munosabatlari qisqarib borayotgani oydek ravshan. Bu xavfli qisqarishga elektronik texnologiya yetaklamoqda. Bu lekin uning mutloq foyda keltirmaydi degan fikrga olib bormaydi. Sotsiolog Robert Merton (1968) ko’p yillar oldin ochiq va yopiq funksiyalar mavjudligi aytib o’tgandi. Biz texnologiyalarning ochiq funksiyalarini bilamiz, ularning ko’plari ijobiydir. Lekin yopiq funksiyalar haqiqiy hayotdagi yuzma-yuz munosabatlarning qisqarishini ko’rsatdi va bu jamiyat ustuvor bo’lganda sodir bo’ladi.