G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Reykani nuqtaga o’rnatish va undan sanoq olish. 
Nivelirlashda reyka 
qoqilgan qoziqqa yoki metalldan yasalgan boshmoq (9.7-rasm a), temir qoziq-kostil 
(9.7-rasm b) ga tik o’rnatiladi. Nivelirning qarash trubasi orqali reykaga qaraladi, 
shunda reykaning bir qismi va iplar to’ri ko’rinishi lozim. Katta aniqlik talab 
qilinmaydigan hollarda sanoq iplar to’rining o’rta gorizontal ipidan, aniq 
nivelirlashda esa iplar to’rining uchalasidan ham 
sanoq olinadi. Bunda sanoq dastlab iplar torining 
gorizontal chiziqlarigacha yuqoridan pastga tomon 
detsimetr va santimetrlarda, so’ngra ko’z bilan 
chamalab millimetrlarda olinishi lozim. 
Nivelirlashda reyka nuqtaga vertikal holatda 
o’rnatilishi kerak. Shuning uchun aniq nivelirlashda 
ishlatiladigan reykalarning yon qirrasiga doiraviy 
adilak o’rnatilgan bo’ladi. Texnikaviy nivelirlashda 
ishlatiladigan reykalarning ko’pchiligida adilak bo’lmaydi. Bunday reykalar 
nuqtaga ko’z bilan chamalab tik o’rnatiladi. Reyka nuqtaga vertikal o’rnatilmasa, 
sanoq noto’g’ri olinishi mumkin. Reykaning o’rnatilishidagi xatoning ta`sirini 
 
9.7-rasm. Reykani o`rnatish 
shakli 

---

142 
kamaytirish uchun sanoq olishda reyka sekin-asta oldinga va orqaga tomon 
tebratiladi. Tebratib turilgan reykaga qarash trubasidan qaralganda eng kam sanoq 
reykaning vertikal holatiga to’g’ri keladi. Masalan, reykaning vertikal holatidagi 
sanoq 1078, oldinga tebratilgandagi sanoq 1190, orqaga tebratilgandagi sanoq esa 
1187 dir (9.7-rasm). Lekin shuni aytin o’tish kerakki, reykaning holatiga reyka 
pastki uchining qalinligi ham ta`sir qiladi. Masalan, reykani orqaga tebratganda 
uning nol raqami yuqoriroq ko’tariladi vaa sanoq o’rniga a’ sanoq olinadi. Natijada 
Δa=a-a’ xato ro’y beradi. Bu xatoning qiymati quyidagi formula yordamida topiladi: 
∆a =
c
2
2a
; (9.15)
bu yerda c –reyka pastki uchining qalinligi. Agar c= 3sm, reykadan olingan sanoq 
a=2000 bo’lsa, ro’y bergan xato 0.22 mm gateng bo’ladi.Agar sanoq a= 500 bo’lsa, 
xato 1 mm ga, a=300 bo’lsa 3mm ga teng bo’ladi. Demak reykadan 500 dan kam 
sanoq olish mumkin bo’lganhollarda uni qimirlatishning hojati yo’q. Chunki bunda 
reykaning qalinligi ta`sirida qo’pol xato ro’y berishi mumkin. Reykadan 500 dan 
katta sanoq olish mumkin bo’lganda uni tebratsa bo’ladi. Bunda reykaning vertikal 
o’rnatilmaganligi natijasida ro’y beradigan xatoning ta`siri ancha kamayadi.