Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

Biologik faol moddalar.
Mahalliy qon oqishini boshqarishda ba’zi biologik
faol moddalarning ahamiyati katta. Bulardan kininlar, gistamin, adrenalin va
noradrennalinni ko’rsatish mumkin.
Hazm tizimi bezlari qo’zg’alib, shira ishlab chiqara boshlaganda qon tomirlar
kengayadi. Bu asosan bez hujayralari ishlab chiqaradigan kininlar samarasi
hisoblanadi. Masalan, bez hujayralar kallikrein degan ferment ishlab chiqaradi.
Bu ferment plazmaning α-globulinini parchalab, polipeptid kallidin paydo
bo’lishiga olib keladi. Kallidin bradikininga aylanadi. Kallidin va bradikinin
tomirlarni sezilarli darajada kkengaytirish qobiliyatiga ega.
Gistamin asosan teri, shilliq pardalar jarohatlanganda ajraladi. U bazofillar va
boshqa hujayralardan to’qimalar jarohatlanganda erkin holatga o’tadi. Gistamin
arteriola va venulalarni kengaytiradi, kapillyarlar devori o’tkazuvchanligini
oshiradi.
Adrenalin va noradrenalin buyrak usti bezlarining mag’iz qismida oz
miqdorda uzluksiz ishlab chiqariladi. Bu gormonlar hamma tomirlarning silliq
muskullariga ta’sir ko’rsatadi. Noradrenalin asosan tomirlarni toraytiradigan
nervlarning mdiatori sifatida xizmat qilsa, adrenalin gormon rolini bajaradi.
Buyrak usti bezidan ajraladigan katexolaminlarning 80% adrenalinga, faqat
20% noradrenalinga to’g’ri keladi. Vaziyatning turli o’zgarishlari (qo’rqish,

---

g’azablanish
va hokazo) katexolaminlarni qonga o’tishini tezlashtiradi.
Adrenalin ba’zi tomirlarni toraytiradi, ba’zilarini esa kengaytiradi.
Katexolaminlarning qon tomirlar silliq muskullariga ta’siridagi farqni qon
tomirlarda adrenoretseptorlarning ikki turi (α- va β- adrenoretseptorlar) borligi
bilan izohlash mumkin.
α- adrenoretseptorlarning qo’zg’alishi tomir muskullarining qisqarishiga,
tomirning torayishiga olib keladi. β- adrenoretseptorlarning qo’zg’alishi
tomirlarni kengaytiradi. Noradrenalin ko’proq α- adrenoretseptorlarga, adrenalin
esa α- va β- adrenoretseptorlarga ta’sir etadi.
Ko’pchilik qon tomirlarda retseptorlarning ikkala turi ham bor. Ammo
ularning nisbati bir xil emas. Agar qon tomirda α- adrenoretseptorlar ko’proq
bo’lsa, adrenalin uni toraytiradi, β- adrenoretseptorlar ko’p bo’lsa –
kengaytiradi.
Shuni ham aytib o’tish kerakki, β- adrenoretseptorlarning qo’zg’alish
bo’sag’asi α- adrenoretseptorlarnikiga qaraganda past. Demak, qonda adrenalin
miqdori kam (fiziologik) bo’lsa, u faqat β- adrenoretseptorlarni qo’zg’atib,
tomirlarni kengaytiradi. Qonda adrenalin ko’payib ketsa, α- adrenoretseptorlar
ham qo’zg’aladi, tomirlar torayadi.
α- va β- adrenoretseptorlar birdan qo’zg’alsa, α- adrenoretseptorlarning
qo’zg’alish samarasi ustun chiqadi – tomir torayadi.
Qon aylanishini boshqarishda mahalliy mexanizmlarning roli katta. Ammo
bu mexanizmlarning o’zi qon aylanishini muhitning tez o’zgarishlariga to’la
moslashtira olmaydi. Bunga mahalliy mexanizmlar bilan bir qatorda markaziy
boshqaruv mexanizmlari faolligi tufayligina erishish mumkin.