Фалсафа категориялари

Билиш ҳақидаги таълимотлар:
Эмпиризм грекча (empeiria – тажриба)
Ҳиссий тажрибани билишнинг бирдан бир манбаи деб ҳисоблайди. Эмпиризм сенсуализмга яқин туради.
Сенсуализм (лотинча sensus-сезги, ҳис) сезгиларни билишнинг асосий манбаи деб эътироф этувчи йўналиш. Сенсуалистлар ҳисларда бўлмаган нарса ақлда бўлмайди деган тамойилни илгари суради.
Рационализм (лот. ratio -ақл) ақлни билишнинг асоси деб ҳисобловчи фалсафий таълимот.
Рационализмга кўра, илмий билишга ақл воситасидагина эришилади. Инсон ҳиссиётлари ҳар доим унга объектив ҳодиса ва жараёнлар тўғрисида тўғри маълумотлар бера олмайди.

Ўрта аср мутафаккирлари Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улугбек, Алишер Навоийлар билиш тўғрисида қуйидаги фикрларни келтиришган:

Инсон табиат ва жамиятни ҳамда ўзини билишга қодир, инсон билиши сезги ва идроклардан бошланиб тафаккурга томон ривожланиб боради. Инсон ақли фаол, у билишнинг асосий қуролидир.

XVII-XVIII аср Европа файласуфлари ҳам инсоннинг дунёни ва ўзини билиши ҳақида қимматли фикрларни билдиришади.
Инглиз
ФайласуфиБэкон фикрича: Инсон билиши сезгилардан бошланади, билишнинг манбаи тажрибадир, сезгилар орқали олинган далилларни инсон тафаккури ёрдамида қайта ишлаб чиқади.
Француз файласуфи Декарт эса инсоннинг дунёни ва ўзини билиши масаласи ҳақида тўхталиб, бирдан бир тўғри билиш – тафаккурдир дейди.
Билишнинг икки шакли:
кундалик (эмпирик) билиш
Кундалик билиш кундалик ҳаётий тажрибалар орқали ҳосил бўлади. Бундай билимларни системалаштириш ва умумлашган ҳолда кейинги авлодларга бериш анча мушкулдир. Ҳозирги замон ғарб социологиясида халқларнинг кундалик билим ҳосил қилиш усулларини ўрганувчи махсус соҳа — этнометодология фани вужудга келди.
назарий (илмий) билиш Назарий билиш махсус ўқиш, ўрганиш, орқали ҳосил бўлади. Назарий билимларни олимлар ва назариётчилар яратади. Гносеология асосан назарий билиш ва унинг ривожланиш хусусиятларини ўрганиш билан шуғулланади.