Falsafa asoslari

35





To‘g‘ri, u «Avesto»ni o‘tda kuydirgan bo‘lishi mumkin. Le- kin buni kitobning qadrini tushunmagani uchunmas, balki yerli xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod qo‘ygan milliy g‘oyalar timsoli bo‘lgan va o‘z saltanatiga qarshi mutta- sil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. U, yuqorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin far- zandlari uchun o‘zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat manbayi bo‘lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qar- shi urush qilib, yahudiylarning yerini bosib olganida tub aholi- ning madaniy boyliklarini yo‘q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning ta- sodifiy emasligidan dalolat beradi.

Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birin- chi ishi xalq va millatlarni zo‘rlik bilan bosib olish, boylikla- rini talash bo‘lsa, keyingi asosiy faoliyati — millatni o‘z tarixi va an’analaridan uzib qo‘yish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini yo‘qotishdan iborat bo‘ladi. Tarixning bu achchiq sabog‘i mustamlakadan ozod bo‘lgan, o‘z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo‘lib xizmat qiladi.

Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o‘z o‘rniga ega. U diniy-fal- safiy ta’limot sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta'limotga asos solgan donishmand Sidharta urug‘idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya’ni nurlangan degan laqabga ega bo‘lgan. Buddaviy- lik Islomga qadar 0‘rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqe jihatidan juda katta o‘rin tutadi. Bu ta’limot 0‘rta Osiyoga eramizdan avvaigi II—I asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, uni Toharistonga balxlik savdogarlar olib kelishgan. Ku- shonlar davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi.

Buddaviylikning 0‘zbekiston va Hindiston xalqi o‘rtasida o‘z davrida ma’naviy ko‘prik bo‘lib xizmat qilganligi aniq. Xalqlari- miz orasidagi do‘stlik va birodarlikning ildizlari ham o‘sha davr-