Falsafa asoslari

288





di va u ko‘p hollarda ibodatdan baland qo‘yilgan: solih banda- lar, «Qur’on»da aytilganidek, eng avvalo go‘zal axloq egalaridir. Shu boisdan keyinchalik halollik nisbatan tor shar’iy qobiqdan chiqib, asta-sekinlik bilan shaxs hayotidagi eng qamrovli axloqiy me’yorga aylandi, teran ma’naviylik kasb etgani holda, kundalik hayotdagi insoniylikni belgilaydigan umuminsoniy fazilat bo‘lib qoldi. Masalan, hozirgi kunda ixtisoslashgan mehnat taqsimoti- ning takomillashuvi, ilm-fan taraqqiyotining yuksalishi natijasida biz kasbiy halollik ilmiy halollik, iqtisodiy halollik va boshqalar haqida gapirishimiz mumkin.

Insoniyat jamiyatida haromlik yoxud nopoklikning halollikka nisbatan kam uchramasligi doimo axloqshunoslarni tashvishga solib kelgan. Chunonchi, Imom G‘azzoliyning harom yeyish haqida to‘xtalib, mana bunday deyishi bejiz emas: «Chunonchi, Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» asarida, hayo- ni — dilni ravshan qiladurgan bir nurdirki, inson har vaqt shul ma’naviy nurning ziyosiga muhtojdir, u iffatning pardasi, vijdon- ning niqobi deb ataydi».

Kamtarlik — shaxsning o‘ziga va atrofdagilarga samimiy mu- nosabatini ifoda etadigan axloqiy hodisa, inson axloqini bezay- digan fazilatlardan biridir. Kamtarlik o‘zini o‘zgalardan yuqori qo‘ymaslik, o‘z kuch-qudratini namoyish qilib maqtanmaslik, o‘zini boshqalardan ustun deb hisoblamaslik.

Kamtarlikning ziddi manmanlik, takabburlik eng tuban il- latdir. Kamtarlik insonni yuksaklikka ko‘taradi, manmanlik esa tubanlashtiradi. Manmanlik, takabburlik jamiyatning olg‘a in- tilishiga to‘siq bo‘ladigan illatlardan biridir. Manman kishi o‘zi haqida juda yuqori fikrda bo‘ladi, atrofdagilarni mensimaydi, o‘z manfaatini o‘zgalar manfaatidan yuqori qo‘yadi va oqibatda shuhratparastlik, xudbinlik to‘riga ilinadi, jamiyatda obro‘sini yo‘qotadi.

Kamtar inson o‘zgalardan kamchilik axtarmaydi, o‘z kam- chiliklarini ko‘ra biladi, uni bartaraf etishga harakat qiladi. Kam- tarlik bilan sabr-toqat yonma-yondir. Kamtar inson yaxshi-yo- mon kunga sabr-qanoat qiladi, o‘zligini yo‘qotmaydi. Xalqimiz orasida «Kamtar kam bo‘lmas», «Kamtarga kamol, manmanga