Falsafa asoslari

Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodi. Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodiga muvofiq, bir holatning o‘zgarishi hodisaning o'zgarishiga ham olib kelsa, shu holat kuzatilayotgan hodisa o'zgarishining saba- bidir.

1. 
   ABC a
   
2. 
   AjBC a
   
3. 
   A₂BC a
   

N. A_nBC a_n


Ehtimol, A holatning o‘zgarishi unga mos holda a ning o'zgarishiga sababchidir.


241



Qoldiqlar metodi. Bu metod tatbiq etiladigan obyekt murakkab hodisadan iborat bo‘lib, bittasidan boshqa qismlarining sabablari aniq bo'lganda, ana shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sa- babni topish maqsadida qo‘llaniladi.

ABC abc

B b

C c


Demak, a ning sababi A bo‘lishi mumkin.

Qoldiqlar metodiga ko‘ra, agar o‘rganilayotgan murakkab hodisani tashkil etuvchi hodisaning (yoki hodisa qismining) bitta holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega bo‘lmasa, ana shu qoldiq holat mazkur hodisaning (hodisa qis- mining) sababi bo‘lishi mumkin.

Ilmiy induksiyaning boshqa metodlari singari qoldiqlar meto- di ham ehtimoliy bilim olish vositasi hisoblanadi.

ANALOGIYA — (grek. — moslik, o‘xshashlik) bavosita xulosa chiqarishning bir turidir. Deduktiv xulosa chiqarishda fikr umu- miylikdan juziylikka qarab, induksiyada juziylikdan umumiylikka qarab harakatlansa, analogiyada bir juziy holatdan boshqa juziy holatga qarab harakatlanadi.

Analogiyada predmetlarning o‘xshash xossalariga asoslanib xulosa chiqariladi. Tabiat va jamiyatda obyektiv turli-tumanlik bilan bir qatorda, obyektiv o‘xshashlik ham mavjud. Ular inson ongida o‘z ifodasini topadi. Obyektiv reallikning turli sohalariga oid qonun va qoidalar tuzilishi jihatidan o‘xshash bo‘lsa, ular aks ettirgan voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham ma’lum ma’noda o‘xshash bo‘ladi.

Analogiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshqa pred- metga (prototipga) axborot o‘tkaziladi. Xulosa asoslari modelga, xulosa prototipga taalluqli bo‘ladi. Masalan, Imom G‘azzoliy «Kimiyoi saodat» asarida dil (ko‘ngil)ni badan mamlakatining podshohi, aqlni esa uning vaziriga qiyoslab, «podshoh — Dil vazir - Aqlning maslahati birla ish qilsa, shahvat va g‘azabni vazir Aql- ga bo‘ysundirsa, badan mamlakati (inson) saodatga erishadi. Agar Dil vazir Aqlni shahvat va g‘azab ilgida asir qilsa, badan mam-